"Verdere escalatie moet worden voorkomen", zei VN secretaris-generaal. António Guterres bij zijn bezoek aan Oekraïne. Het lijkt aan dovenmansoren gezegd. "Misschien moeten we 5 mei niet langer Bevrijdingsdag noemen, maar Vredesdag. Een dag waarop wij ons eraan herinneren dat vrede moet worden opgebouwd."

Door Erik Borgman

Ik heb inmiddels een vredesvlag in huis. Maar uitgestoken heb ik hem nog niet. Want ik weet eigenlijk niet goed wat er een goede gelegenheid voor is. We gedenken oorlogen vanuit de overwinning. Dat zullen we in Nederland ook aanstaande donderdag weer doen. We gedenken de slachtoffers die deze overwinning gekost heeft. Maar wanneer staan wij stil bij de tragedie van de oorlog zelf, om van daaruit uitzicht te krijgen op vrede?

Waarnemer

Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties António Guterres was afgelopen week in Oekraïne. Hij zag de puinhopen bij wijze van spreken terwijl ze werden aangericht. Dat is relatief nieuw. Vanouds zijn er alleen vertegenwoordigers van strijdende partijen op het slagveld. En natuurlijk, vaak vergeten, de burgers die tussen de strijdende partijen klem zijn komen te zitten, maar zij hebben hun handen vol aan hun eigen overleven.

Guterres was er nadrukkelijk als waarnemer. Hij is ervoor om niet vanzelfsprekend in strijdtermen te denken, zich niet eenzijdig te concentreren op wat een van de partijen aanricht en er zich van daaruit versterkt daartegen te keren. De waarnemer registreert midden op het slagveld wat de gevolgen zijn van de strijd tussen de partijen en wijst daarop.

Dovenmansoren

Kijk nu toch eens, was het enige dat hij kon zeggen, wijzend naar de kapotgeschoten huizen en het geblakerde landschap. Dit heeft toch geen plaats in onze wereld, dit moet ten koste van alles voorkomen worden. Oorlog is in de eerste plaats een humanitaire ramp. Geen strijd tussen goed en kwaad, maar zelf een kwaad.

Verder escalatie moet worden voorkomen, bezwoer Guterres. Het lijkt echter op het moment tegen dovenmansoren gezegd. Amerika wil Rusland verzwakken, Rusland dreigt met gevolgen ‘die de wereld nog nooit gezien heeft’ en de NAVO bereid zich voor op een gewapende vrede. Dat betekent in feite: een gestolde oorlog die elk moment vloeibaar kan worden.

Allesomvattende oorlog

Het principiële bezwaar van de vredesbeweging tegen het systeem van wederzijdse nucleaire afschrikking was dat de hele wereld beschouwd werd als een slagveld. Alles werd tot potentieel doelwit gemaakt, woonwijken evenzeer als militaire installaties, militairen evenzeer als burgers.

Eerst in Syrië en nu in Oekraïne zien we de praktische consequenties van deze manier van kijken. Burgers kunnen alleen nog veilig wonen op de plaatsen die de oorlogvoerende partijen bereid zijn tijdelijk te sparen. Maar zodra het land van betekenis wordt binnen de oorlog en burgerlevens van strategisch belang blijken, worden zij in de oorlog opgenomen.

Om vrede roepen

Het is de omgekeerde wereld. Oorlog niet als uiterste poging, als er geen andere manier meer is, om het leven te beschermen, maar het leven deel gemaakt van de oorlog. Dat wil zeggen: van de logica van de dood.

Guterres zei dat aan de vernietiging te zien was dat oorlog geen plaats heeft in de eenentwintigste eeuw. Even dacht ik dat ook hij ten prooi was gevallen aan naïef vooruitgangsgeloof. Maar, dacht ik later, misschien bedoelde hij wel: in de eenentwintigste eeuw is oorlog totale oorlog, waarin het leven zelf deel van het slagveld wordt. Dan blijft er voor niets anders ruimte over, dan blijft er voor ons als mensen geen ruimte over. ‘Laten we met luide stem om vrede roepen’, zei de paus bij de Urbi et Orbi-zegen met Pasen.

Leven of dood

Ik had kort daarvoor een vredesvlag besteld, omdat ik zelf ook tot een soortgelijke conclusie was gekomen. We staan voor de keuze die het Bijbelboek Deuteronomium ons voorhoudt: tussen zegen en vloek, tussen dood en leven. "Kies het leven, dan zult u met uw nakomelingen het leven bezitten" (Deuteronomium 30,19).

Deuteronomium houdt ons voor dat deze keuze mogelijk is, ook al lijkt het in te gaan tegen wat zich onder de gegeven omstandigheden voordoet als ons eigen belang. Wie zich verder ingraaft in het geweld, wordt echter steeds meer deel van het geweld en steeds minder van het leven. Wie het geweld doorbreekt, schept mogelijkheden op onverwachte manieren leven te ontvangen. Deze keuze moeten we verkondigen.

Vrede opbouwen

We doen grote moeite om, nu de generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt vrijwel verdwenen is, de herinnering eraan levend te houden. Maar misschien moeten we 5 mei niet langer Bevrijdingsdag noemen, maar Vredesdag. Een dag waarop wij ons eraan herinneren dat vrede moet worden opgebouwd. Niet door vrijheid te claimen als resultaat van een militaire overwinning, maar door elkaar vrijheid te gunnen en zo zelf vrijheid te vinden. Actief en steeds opnieuw.