“Het Westen moet als reactie op de oorlog in Oekraïne niet in de reflex schieten van meer bewapening. De leden van de NAVO geven samen al ruim tienmaal zoveel uit aan bewapening als Rusland”, zegt Kees Nieuwerth, Quaker en vicevoorzitter van de Raad van Kerken in Nederland. “We moeten werk maken van een hoopvol alternatief perspectief.”

Door Cees Veltman

Overtuigde pacifisten zoals u worden nu door de oorlog in Oekraïne bestookt met vragen?

“Ja, niets nieuws onder de zon. Telkens als er weer oorlog uitbrak – de Eerste Wereldoorlog, de Tweede Wereldoorlog, de oorlogen op de Balkan, en nu de oorlog in Oekraïne, gebeurt dat. Vragen als: pacifisme werkt toch niet? Dat is toch idealistisch, om niet te zeggen naïef? In oorlogstijd kunnen we ons een pacifistisch perspectief toch niet permitteren? En er is toch ook nog zoiets als een ‘rechtvaardige oorlog’ waarbij gewapend geweld gebonden is aan beperkende criteria?

Een pacifist vindt het concept van een rechtvaardige oorlog achterhaald. Die criteria – bijvoorbeeld proportionaliteit en het onderscheid moeten maken tussen burgers en militairen – stammen uit een andere tijd en golden bij een andere technologie. De clusterbommen, landmijnen, autonome wapensystemen, eventueel zelfs massavernietigingswapens die in een moderne oorlog worden ingezet, kunnen geen onderscheid maken tussen burger- en militaire doelen. Zelfs niet als de aanvaller dat zou willen. Zie de grootschalige vernietiging en de vele burgerslachtoffers in Oekraïne. En telkens als de nieuwe oorlog beëindigd was, vroegen pacifisten zich op hun beurt af: hebben we nu eindelijk geleerd dat oorlog niet de weg is naar duurzame vrede? Maken we nu eindelijk werk van ‘Nie Wieder’?”

Het gaat Quakers dus niet zozeer om pacifisme als politieke ideologie?

“Het gaat om een diepe geloofsovertuiging, om christen-pacifisme. Dat uit zich onder meer door te weigeren de wapens op te nemen, het recht om te weigeren andere mensen te doden en ook het recht op gewetensbezwaren tegen de vervulling van de militaire dienst. Dat is in Nederland – en veel andere Europese landen – inmiddels bij wet geregeld. Dat was vroeger wel anders en vormde een groot risico: uitsluiting van functies bij de overheid, gevangenisstraf of erger. Maar let wel: voor onze geloofsgenoten – leden van de zogeheten vredeskerken: Doopsgezinden, Quakers en Brethern - is uitsluiting in veel landen nog steeds het geval. Toch weigeren zij militaire dienst, op grond van hun diepe overtuiging dat zij de geweldloze weg van Jezus dienen te volgen.

"Dwang om deel te nemen aan oorlog is aantasting van het recht op gewetensbezwaren"

Onlangs wees de wereldwijde vredesbeweging International Fellowship of Reconciliation (IFOR) – opgericht door onder meer de Quaker Kees Boeke – bij de vergadering van de Mensenrechtenraad van de VN in Genève erop dat de vrijheid van geweten een fundamenteel mensenrecht is dat niet opgeschort kan worden en dus blijft bestaan. Ook in situaties van gewapend conflict en oorlog. Dit met het oog op het feit dat er ook nu, zelfs in Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne kleine aantallen mensen zijn die gewetensbezwaren aantekenen tegen militaire dienst. Maar Oekraïne heeft de staat van beleg afgekondigd en dwingt alle jonge mannen deel te nemen aan de gewapende strijd, ook de kleine groep pacifisten, een moedige minderheid die zelfs daar haar overtuiging uitdraagt.

IFOR signaleerde dat die dwang een aantasting vormt van het recht op gewetensbezwaren, een recht dat ook in een oorlogssituatie niet opgeschort kan worden en gegarandeerd dient te worden. Bovendien stelde IFOR bij die zitting in Genève: ‘Oorlog zou moeten worden uitgebannen omdat het nooit een oplossing biedt om conflicten werkelijk op te lossen’.”

Op de website van de Raad van Kerken in Nederland schrijft u: ‘Erkend moet worden dat de Russische aanval op Oekraïne ook een gevolg is van ruim dertig jaar ontoereikend beleid van de NAVO. In plaats van het einde van de Koude Oorlog met beide handen aan te grijpen en tot een totaal andere veiligheidsarchitectuur in Europa te komen, werd de NAVO steeds verder oostwaarts uitgebreid, waardoor Rusland zich bedreigd voelde. Dat dit geen enkel excuus voor een aanval is, moge duidelijk zijn. Maar als Rusland zich niet veilig voelt, blijkt nu, zijn wij ook niet veilig.’

“Het Westen heeft bij de hereniging van Duitsland de belofte gedaan de NAVO niet over de rivier de Oder, naar het oosten richting Rusland uit te breiden. Toen was er een kans om tot een geheel andere veiligheidsarchitectuur in Europa te komen – inclusief Rusland – naar het model van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Diplomatieke internationale druk en sancties kunnen wel degelijk helpen om de heilloze oorlog in Oekraïne te beëindigen. Daarbij mogen in het verleden gemaakte fouten niet normatief worden voor ons toekomstige internationale politieke handelen. Herhaling daarvan moet voorkomen worden, willen we een volgende oorlog voorkomen.

Het is alsnog van wezenlijk belang, zodra de oorlog in Oekraïne beëindigd is, om binnen de NAVO-gesprekken te starten over een moratorium op verdere uitbreiding van het bondgenootschap. Dan worden de gevoelens van onveiligheid van Rusland serieus genomen. De NAVO kan alsnog kiezen voor scandinavisering van Oost- en Midden-Europa: geen NAVO-troepen, geen Amerikaanse kernwapens. En daar ook geen Russische troepen en kernwapens. Dit betekent geen finlandisering, maar het Noorse model. NAVO-lid Noorwegen heeft altijd geweigerd NAVO-troepen en kernwapens op Noors grondgebied toe te staan om Rusland niet te provoceren.

"Rusland kan gevraagd worden zich terug te trekken uit Oekraine"

Op basis van deze vertrouwenwekkende maatregelen kan Rusland worden gevraagd zich terug te trekken uit delen van andere VN-lidstaten zoals delen van Georgië, Moldavië en Oekraïne. Daarbij is van groot belang dat de Verenigde Naties de eis op tafel leggen dat er in die veroverde gebieden een referendum onder die volken wordt gehouden, onder toezicht van de VN, of zij bij hun soevereine staten willen horen, dan wel zich bij Rusland willen voegen. Dat laatste lijkt mij – gelet op de huidige oorlog – bepaald niet waarschijnlijk. Vervolgens is het nodig dat de EU een marshallplan voor de wederopbouw van Oekraïne gaat initiëren en financieren. Het zal een hele tour worden Rusland te dwingen zich terug te trekken uit de bezette gebieden, laat staan Rusland te dwingen tot herstelbetalingen. Wat wel zou kunnen is, dat de miljarden waarop in diverse landen beslag is gelegd, daarvoor inzetten.

Bovendien is het dringend nodig brede ontwapeningsbesprekingen onder auspiciën van de VN te heropenen. Zeker gelet op het recente feit dat Rusland dreigde kernwapens in te zetten. Die besprekingen zouden dus niet alleen gericht moeten zijn op de-escalatie van dit gewapende conflict maar uiteindelijk op demilitarisering van Europa in den brede.

Zo’n pakket aan maatregelen zou alsnog kunnen uitmonden in een andere Europa-brede veiligheidsarchitectuur inclusief Rusland, in nauwe samenwerking met de OVSE en de Raad van Europa. Een gemeenschappelijk breed veiligheidsbeleid op basis van de Slotakte van Helsinki. Ook Trouw-columnist Stevo Akkerman schrijft dat een dergelijk gezamenlijk veiligheidssysteem over de grenzen van de Koude Oorlog een herkansing verdient.”

Vanuit een vrede die geen echte vrede is, wordt oorlog onvermijdelijk. Het pacifistische nee is krachteloos als dat niet wordt gezien, betoogde de grootste protestantse theoloog Karl Barth al. Hij vond ook dat er zich situaties kunnen voordoen dat oorlog door God geboden is en dat de kerk dan aan oorlogsvoering steun moet betuigen. Hij verzette zich tegen de absoluutheid van een nee tegen geweld omdat daardoor ‘de vrijheid van God wordt ingeperkt’.

“Daarmee ben ik het beslist oneens en daarin sta ik bepaald niet alleen. Zowel de Wereldraad van Kerken als paus Franciscus stellen dat er geen rechtvaardige of te rechtvaardigen oorlog kan zijn. Dat we eerder dienen te werken aan rechtvaardige vrede. Barths enigszins calvinistische benadering dat we nu eenmaal in een gebroken wereld leven, hoeft toch niet te betekenen dat ik dan maar blijf bijdragen aan die gebrokenheid?

Ik ben geen Barthiaan, ik ben als Quaker meer van de school van de gerealiseerde eschatologie, die ons gelovigen ziet als het begin van het Koninkrijk Gods hier en nu. Jezus roept ons op om te bouwen aan dat Koninkrijk van recht en vrede. Aan echte vrede gebaseerd op recht, en niet op het recht van de sterkste en wapengeweld. Gerechtigheid en vrede die elkaar kussen.

Wanneer je stelt dat er – ook in de Bijbel – rechtvaardiging te vinden zou zijn dat God oorlog zou goedkeuren, verwijs je slechts naar een bepaalde interpretatie van teksten uit het Oude Testament. Maar Jezus leerde ons: ‘U werd geleerd: ‘oog om oog, tand om tand’, maar ik zeg u: heb uw vijanden lief.’ Jezus pakte daarmee de draad van geweldloosheid op in dat Oude Testament. Dat Kaïn Abel doodsloeg, was een hoofdzonde, nota bene aangehaald door de Oekraïense Orthodoxe Kerk bij de veroordeling van de Russische oorlog als broedermoord. David mocht Saul herhaaldelijk niet doden. Salomo, niet David, mocht de tempel mocht bouwen, omdat er bloed aan Davids zwaard zat. Jezus zegt: wie het zwaard opneemt, zal door het zwaard omkomen.”

"Geweldloosheid leidt vaker tot duurzame oplossingen dan gewapende interventie"

Welke lessen zijn uit het verleden te trekken?

“Onderzoek heeft aangetoond dat vergelijkingsgewijs de inzet van geweldloze middelen bij politieke conflictsituaties vaker leidt tot een duurzame oplossing dan gewapende interventie. Bij 60 procent van die laatste oplossing laait het geweld naderhand opnieuw op: het schept een geweldspiraal. Telkens weer ontstaat een nieuw vijandsbeeld, zoeken we een nieuwe vijand. We schieten kennelijk bij en na iedere nieuwe oorlog in de reflex dat we weer meer moeten bewapenen, in plaats van daadwerkelijk - vanuit het principe ‘nooit weer’ - radicaal te ontwapenen.

Bij een duurzame oplossing gaat het om geweldloos verzet tegen een bezettingsmacht of een militaire staatsgreep, om burgerlijke ongehoorzaamheid, om grootschalige non-coöperatie, om langdurige demonstraties en sabotage, om geweldloze weerbaarheid. Pacifisme is immers geen passivisme. De Wereldraad van Kerken verklaarde in 1948: ‘Oorlog is tegen de wil van God’. In zekere zin zien we die weerbaarheid al in Oekraïne: ook daar zal de burgerbevolking zich blijven verzetten tegen een door de invasietroepen opgedrongen vreemde overheid. Russische troepen zullen er nooit in slagen effectief het bestuur van dat grote buurland over te nemen.”

Hebben pacifisten niet meegeprofiteerd van de militaire bevrijding in 1945?

“Een van Nederlands leidende pacifisten, Krijn Strijd, reageert daarop in zijn boek ’52 vragen over oorlog en vrede’ (1965): ‘Wat hebben wij echter met die vrijheid, waarvoor gestreden en geleden is, gedaan en wat doen we er nog mee? Wat te zeggen van de progressief voortschrijdende gewenning aan alle vernietigingsmiddelen- en wapens?’

Elders schrijft Strijd: ’Wij hebben ook als pacifisten te zeer aan het lijden van ons volk mede deelgehad, dan dat wij ons over de bevrijding niet zouden hebben verheugd. Maar de dankbaarheid was vermengd met angst: hoe zou de zo verkregen ‘vrijheid’ – laten we de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki niet vergeten – worden gebruikt? Wat blijft er eigenlijk van die vrijheid over wanneer blijkt dat wij die voor een groot deel hebben gebruikt voor het ‘aanvaarden’ van die internationale ‘tegenstander’ die de westelijke situatie ons nu eenmaal opdrong?”

Eerst was Duitsland de grote vijand, toen Rusland, en nu wordt het hoe langer hoe meer China, schreef Strijd al in 1965. Ook vroeg hij: ‘Of wij als christenpacifisten meeprofiteren van de in de oorlog bevochten vrijheid? Ja op deze manier: wij moeten, verlicht door het Licht dat Christus is, door de feiten proberen heen te zien, dan zullen we ook voor het gevaar behoed worden aan de constatering van zondige feiten uit het verleden (bevrijding door gewapend geweld) een normering te ontlenen voor ons internationale politieke handelen in het heden.’

Ook nu is het weer nodig om door de feiten heen te zien, om een grondige analyse te maken van de oorzaken van deze nieuwe oorlog in het hart van Europa. Mede in relatie tot de grote uitdagingen van onze eeuw: klimaatverandering en het rechtvaardig delen van de schaarser wordende, zeldzame grondstoffen die nodig zijn om de energiecrisis aan te pakken.”

"We kunnen stapsgewijs naar een veiligheidsbeleid omschakelen in 2040"

Wat ziet u als alternatief perspectief?

“Ook nu is de reflex van de NAVO-lidstaten: fors meer bewapenen en het budget voor defensie sterk verhogen. Dat, terwijl het militaire budget van alle leden van de NAVO samen nu al ruim tien keer hoger was dan dat van Rusland. Zouden we echter niet juist een andere richting moeten inslaan, een ander toekomstperspectief moeten ontwikkelen? De Protestantse Kerk in Baden, Duitsland, deed dit in het spoor van de dialoog binnen de Wereldraad van Kerken over de noodzaak te werken aan rechtvaardige vrede. Dit werd de scenariostudie ‘Sicherheit Neu Denken’: hoe we in de komende jaren stapsgewijs van een militair naar een civiel vredes- en veiligheidsbeleid kunnen omschakelen in 2040. Dit toekomstperspectief wordt voor Nederland ook aangepast en uitgewerkt door de Werkgroep Inclusieve Veiligheid, opgericht door de Quakers en gesteund door verscheidene vredesbewegingen, waaronder Kerk en Vrede en het Interkerkelijk Vredesberaad.

Overigens wordt dit ook in het Verenigd Koninkrijk - waar het ‘rethinking security’ heet – en in Frankrijk en zelfs in Polen opgepakt. Het is een hoopvol alternatief, een hoopgevend perspectief, waaraan we als vredesbeweging de komende periode willen werken. Want ik blijf net als de IFOR geloven dat we oorlog uiteindelijk kunnen uitbannen. Oorlog is niet de oplossing, maar het probleem. Ik blijf met mijn Quakervriend Paul Oestreicher geloven dat ‘een andere wereld mogelijk is, een wereld waarin oorlog afgeschaft wordt, net als slavernij.’ Dus er is werk aan de winkel in blessuretijd: werk maken van een hoopvol alternatief perspectief.”

Kees Nieuwerth gaf bovenstaand interview op persoonlijke titel.

Erica Chenoweth en Maria Stephan, ‘Why Civil Resistance Works. The Strategic Logic of Nonviolent Conflict Resolution’, 2011, Columbia University Press, 320 blz., € 14,89

Barbara Müller en Christian Büttner, C. ‘Optimisierungschancen von Peacekeeping, Peacemaking und Peacebuilding durch Gewaltfreie Interventionen, Wahlenau, 1996

Krijn Strijd, ’52 Vragen over oorlog en vrede’, Ten Have, 175 blz., € 8,-

www.samenveilig.earth, voor Nederland, www.sicherheitneudenken.de voor Duitsland en www.rethinkingsecurity.org.uk voor het Verenigd Koninkrijk.