Het synodaal proces binnen de Rooms-Katholieke Kerk (zie kader onderaan) is qua inzet vergelijkbaar met het Tweede Vaticaans Concilie. Bij de synodale kerk die paus Franciscus voor ogen staat, gaat het met name om een andere omgangscultuur. Vorige week vrijdag, 31 maart 2023, werd in Tilburg het project ‘Luisterend op weg’ gepresenteerd, dat gericht is op een dergelijke cultuur in de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland. Erik Borgman was erbij en is voorzichtig enthousiast.

Door Erik Borgman

De bisschoppensynode in het najaar van 2023 in Rome gaat over wat het betekent een synodale kerk te zijn. Een synodale kerk is een kerk waarin de verschillende onderdelen en ledematen samenwerken om een weg vooruit te vinden en deze weg ook gezamenlijk te gaan. Dat klinkt tamelijk saai, een bestuurlijke bijeenkomst over besturen. Maar inmiddels doet het wereldwijd in de Rooms-Katholieke Kerk veel stof opwaaien.

Aanvankelijk ter voorbereiding van deze bisschoppenconferentie riep de paus in 2021 alle gelovigen op, van bisschoppen tot gewone kerkgangers, om wat hij noemde synodale gesprekken te starten op alle niveaus van de kerk. Inmiddels wordt dit beschouwd als onderdeel van de synode en wordt gesproken over een synodaal proces.

‘Vergroot de ruimte van uw tent’

Op de website die het Vaticaan voor dit synodaal proces heeft ingericht staat te lezen: "Synodaliteit duidt op de specifieke stijl die het leven en de zending van de Kerk kwalificeert en haar aard uitdrukt als het volk van God dat samen optrekt en samenkomt door Jezus de Heer in de kracht van de Heilige Geest geroepen om het evangelie te verkondigen."

Dat is een lange volzin, maar duidelijk is in ieder geval dat alle gelovigen als dragers van de Geest serieus moeten worden genomen. En zichzelf serieus moeten nemen, uiteraard.

De hele kerk en al haar leden hebben dus een rol, maar welke rol dat precies is kan alleen al gaande worden ontdekt. In het voorjaar vonden overal in de wereld synodale bijeenkomsten plaats en de resultaten daarvan werden vervolgens samengebracht, eerst op nationaal niveau, vervolgens op continentaal niveau en uiteindelijk op het niveau van de wereldwijde kerk. Op 24 oktober verscheen het document dat wereldwijde inbreng samenbrengt, met een citaat uit de profeet Jesaja (54,2) getiteld: Vergroot de ruimte van uw tent.

Deze resultaten werden vervolgens teruggegeven aan de gelovigen met de vraag of zij zich erin herkennen en wat zij eruit leren.

Impasses doorbreken

Natuurlijk was het spectaculairder geweest als de paus een nieuw concilie had samengeroepen. Maar de inzet is vergelijkbaar. Zonder dat zij dat met zoveel woorden zij, werd dit duidelijk in de lezing die kerkjuriste Myriam Wijlens in Tilburg hield. Wijlens is hoogleraar aan de Universiteit van Erfurt, lid van het secretariaat van de bisschoppensynode en was onder meer betrokken bij het opstellen van Vergroot de ruimte van uw tent. Zij wees erop dat het synodaal proces van de kant van paus Franciscus een poging is om de impasses, waarin de kerk na het Tweede Vaticaans Concilie is geraakt, te doorbreken.

Hierbij zijn twee zaken met name bijzonder. Ten eerste wordt de weg vooruit niet gezocht in het formuleren van nieuwe regels of uitgangspunten. In plaats daarvan worden alle betrokkenen uitgenodigd om met elkaar in gesprek te gaan en zo te ontdekken ‘wat de Geest tot de kerken zegt’, zoals het boek Openbaring (2,7.11.17.29; 3,6.13.22) het uitdrukt. Synodaliteit begint dus niet met een marsroute, maar met een verkenning van het landschap en het gezamenlijk uitzetten van de route is deel van het proces. Dat is voor velen in de kerk onwennig en maakt onzeker.

Andere omgangscultuur

Ten tweede streeft het synodale proces nadrukkelijk naar een andere manier van omgang in de kerk. Inzet is een andere cultuur eerder dan een andere structuur. In plaats van zich terug te trekken op hun recht en plicht te beslissen, wordt van kerkleiders gevraagd te luisteren naar wat er leeft, in anderen en in henzelf. In plaats van zich te beroepen op de vermeende onvermijdelijkheid van de tijdgeest, wordt van voorstanders van verandering gevraagd gelovige inzichten te ontwikkelen en hun redeneringen te baseren op uitgangspunten die de Geest hen aanreikt. Ook degenen die willen vasthouden aan bestaande uitgangspunten worden geacht niet simpelweg een beroep te doen op het gezag van het verleden. Ieder moet erop gericht zijn de geesten te onderzoeken om te zien of ze wel van God komen (vgl. 1 Johannes 4,24). Met andere woorden, de kerk moet als geheel en in al haar onderdelen weer vooral gelovig en spiritueel gaan leven en denken. Daar hoort een cultuur bij die dat stimuleert en bevordert.

Met het oog hierop hebben de Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR), het Netwerk Katholieke Vrouwen en het bisdom van ’s-Hertogenbosch de krachten gebundeld om de synodale cultuur te stimuleren. Allereerst in hun eigen achterband, maar ongetwijfeld in de hoop dat deze cultuur van daaruit ook verder aanslaat. Titel van het project is, zoals gezegd, ‘Luisterend op weg’. Er werd ons vrijdag in Tilburg al een preview gegeven van de bijbehorende website die binnenkort online komt. Er werd ons bovendien gevraagd onze ervaringen met het synodaal proces met elkaar te delen.

In beweging

Er lijkt in de Rooms-Katholieke Kerk van Nederland serieus iets in beweging te komen. Er is de beweging ‘Missionaire parochie’, die op zaterdag 25 maart zijn tweede landelijke bijeenkomst hield, deze keer in Veenendaal. Het bisdom Breda investeert hier nadrukkelijk in en bisschop Ron van de Hout was in Veenendaal de hoofdcelebrant in de eucharistieviering. Er is het project Space for Grace dat door Porticus is geïnitieerd en gericht is op het stimuleren van vernieuwende projecten op het grondvlak van de kerk. Inmiddels hebben meer dan dertig projecten een traject doorlopen om hun vitaliteit verder te vergroten en doet de overgrote meerderheid daarvan mee in een vervolgprogramma dat vorm krijgt. De Tilburgse School for Catholic Theologie (TST) gaf een boek uit, onder redactie van Jos Moons, Sjoerd Mulder en Karim Schelkens, getiteld Op weg naar een luisterende Kerk: Synodale ervaringen in verleden en heden. In dit boek wordt duidelijk dat synodaliteit in de kerk een lange traditie heeft waarvan ook te leren valt.

Nu dus dit initiatief van religieuzen, katholieke vrouwen en het bisdom Den Bosch. Doel ervan is om de komende twee jaar de synodale cultuur in de achterbannen van deze organisaties te stimuleren.

Tot leven komen

Nu kan een cultuur alleen al doende worden geleerd. Maar het helpt om goede voorbeelden gepresenteerd te krijgen. Het helpt vooral als er manieren worden aangereikt om oude patronen te doorbreken en nieuwe patronen te ontwikkelen. De invloed zal dan zeker niet beperkt blijven tot de achterbannen van de deelnemende organisaties.

Voor de velen die, net als ik, kijkend naar de Nederlandse kerk zich geregeld vertwijfeld afvroegen: ‘Zouden deze beenderen nog tot leven kunnen komen?’ (Ezechiël 37,3), is de aangekondigde website een teken van hoop dat het antwoord ‘ja’ zal blijken te luiden.