“Jeugdige delinquenten zijn veerkrachtig, ze zien altijd perspectief”, zegt Margreet Sanders, theoloog en gevangenispastor. Zij schreef over haar ervaringen in een jeugdgevangenis. “Ze staan al met een been buiten. Ik beweeg mee met wat zij aangeven.” Sanders werkt nu in een vrouwengevangenis.

Door Cees Veltman

De rode draad in uw boek is dat jeugdige gedetineerden knokkers zijn ondanks hun hartverscheurende achtergrond.

“Ja, ze gaan gewoon door, zelfs tegen beter weten in. Ze zien altijd perspectief. Ondanks alle tegenslagen staan ze hoopvol in het leven, in gedachten zelfs al met een been buiten de cel. Misschien overschatten ze zichzelf door te denken weer alles te kunnen doen als ze weer vrijkomen, maar wie ben ik om die hoop te ontkrachten? Dat doe ik vooral niet. Hoe het zal gaan, zien ze wel weer. De werkelijkheid kan straks meevallen.

In de gevangenis hebben ze een heleboel dingen die ze buiten niet hebben: rust, veiligheid en structuur. Ze moeten op tijd opstaan, ze moeten naar onderwijs of werk, ze moeten samen aan tafel eten en als iemand dan wil bidden, moeten ze stil zijn. Ze varen wel bij die structuur. Beperking geeft ook ruimte. Als alles kan, is immers niks leuk. Het is een opvoedkundige situatie. De celstraf is een break, een tijd van nadenken en resetten.

De imam en ik bereiken driekwart van de jongeren. Zij komen naar de geestelijke verzorging en de vieringen. Wij zijn een veilige haven voor ze. Ze kunnen met ons praten zonder dat erover gerapporteerd wordt en zonder dat je een afspraak hoeft te maken. Gewoon even kletsen met een kopje koffie erbij, met iemand die met je meeleeft en je soms vermanend toespreekt, maar de sfeer is prettig.”

Na de celstraf komen ze meestal terug in de situatie van vroeger. Zijn daar alternatieven voor mogelijk? Bijvoorbeeld een nieuwe start maken in een andere woonplaats?

“In 9 van de 10 gevallen keren ze terug in hun oude situatie, ja, met alle risico’s van dien. Ergens anders gaan wonen, kan niet als je minderjarig bent. Dus gaan ze weer naar hun moeder - die is meestal alles voor ze -, of naar een pleeggezin, naar jeugdzorg en naar vroegere vrienden en vijanden. Zij zijn waarschijnlijk wel veranderd, maar de buitenwereld niet. Alternatieven zijn er weinig. Op een aantal plekken is er opvang voor jongeren, bijvoorbeeld bij Moria in Nijmegen.”

Hun grootste straf is dat ze moet leren leven met zichzelf na vaak ernstige misdrijven

Duren de straffen vaak niet te lang? Hebben die zin? Niemand verdient het toch te lijden?

“De strafmaat bepalen is niet mijn vak. Ik ga er niet over en ik kan er niet over oordelen. Ik ben geen jurist en geen psycholoog. Ik leer wel veel van de gedetineerden. Zij vertellen mij precies in welke fase ze zitten. Hun grootste straf is dat ze moet leren leven met zichzelf na vaak ernstige misdrijven. Ze moeten zich realiseren wat ze anderen hebben aangedaan. Dat moet worden rechtgezet. Aan de andere kant wordt te weinig gezien dat niet alleen de dader, maar diens hele omgeving wordt gestraft.

Er wordt veel schade aangericht. Alles staat stil, ze zijn hun relatie, hun baantje of hun opleiding kwijt. Zij blijven stilstaan terwijl buiten alles doorgaat. Hun vrienden maken hun opleiding af, hebben baantjes en relaties. Als buitenstaander weet je dat wel allemaal en je leest ook over falende jeugdzorg en onterechte uithuisplaatsingen, maar kunt niet volledig met hen meevoelen. Ik wil ze met dit boek een gezicht geven. Ze zijn altijd meer dan hun daden.”

Volwassenen worden langer gestraft dan jongeren en hebben het veel moeilijker.

“Ja, ik zou niet graag de rechter zijn die de strafmaat bepaalt. Ik wens rechters alle wijsheid toe. Het is niet gemakkelijk de maatschappelijke druk te weerstaan om lange straffen op te leggen. Ook met lange straffen maak je niets ongedaan. Voor volwassenen is het om een andere reden zwaarder om in de cel te zitten. Ze hebben verantwoordelijkheden thuis, moeten van alles regelen en vragen zich af: hoe hou ik het hier vol? Er is wel hulp van casemanagers en soms ontstaan er vriendschappen in de gevangenis, maar het is steeds de vraag of het ze lukt overeind te blijven en contact te houden met de buitenwereld.

Sommigen hebben helemaal geen contacten. Dan is het heel moeilijk om het in de cel vol te houden. Dan heb je niet meer het idee een zinvol bestaan te hebben, ertoe te doen. Je mag bezoek ontvangen, maar door corona is dat de afgelopen tijd beperkt geweest en gevangenissen zijn niet gemakkelijk bereikbaar voor bezoekers. Bezoek gaat via instanties als Exodus, Humanitas en Gevangenenzorg Nederland. Er zijn ook kerkvrijwilligers. Je kunt als buitenstaander niet zomaar een gevangene bezoeken, ook uit bescherming van de gedetineerden zelf. Je hebt een verklaring van onbesproken gedrag nodig. Gelukkig is Skype een nieuwe mogelijkheid voor het onderhouden van contacten. Je komt als gedetineerde in de huiskamer, je zit mee aan tafel en je kunt je kind zien spelen.”

Hoe gaan de vieringen die u samen met hen doet?

“Ik hou me aan de liturgie van het landelijke rooster, ook om ons te scharen in het grotere geheel van de kerk. Van tevoren lezen we Bijbelteksten en vraag ik wat ze daarin aanspreekt en waar ze meer over zouden willen weten. We lazen eens over Jezus die zijn volgelingen vroeg alles achter zich te laten en hem te volgen. Dan praten we erover wat zij hebben moeten achterlaten. En over de vraag of ze wel eens iemand hebben gevolgd en over hun ervaring daarmee.

‘Binnen’ is alles uitvergroot, ellende maar ook de goede dingen

Bijbelverhalen vind ik interessant. Het zijn spiegels van ons leven en hun leven. In de vieringen is muziek belangrijk maar ook het aansteken van kaarsen. Het is een vorm van gebed. Voor jezelf en vaak voor iemand anders. Je wilt uitdrukken wat je voor een ander voelt. De kaarsen moeten ook aangestoken worden, het moeten echte kaarsen zijn, met vuur en rook. Ze moeten tot het eind blijven branden. Blaas ze niet uit voordat de bezoekers weg zijn. Het licht is een zichtbaar teken voor ze dat iemand over ze waakt. Het voelt als contact met God. Kom daar niet aan want dat is heel waardevol. Ik ben katholiek en dan is symboliek erg belangrijk. Ik heb Lourdeswater, heilig water dat reinigend werkt. ‘Binnen’ is alles uitvergroot, ellende maar ook de goede dingen.

Gedetineerden praten niet gauw over geloof, maar ze geloven wel dat het anders kan. Als er iets moois in hun leven gebeurt, is dat nooit zomaar, maar relateren ze dat aan betekenis. Zo duiden ze de werkelijkheid. Als er bezoek komt op het moment dat ze dat erg nodig hebben, heeft ook dat betekenis. Het kan een vlinder zijn die op een bepaald moment voor het raam zweeft. Daar vertellen ze mij over, ik ben het niet die over geloof begint. Ik beweeg mee met wat zij aangeven.

Als ik in een ruziesfeer over ‘de andere wang toekeren’ begin, spreekt dat niet aan. We kunnen wel samen tot de conclusie komen dat je in een conflictsituatie het beste kunt weglopen, de zaak omdraaien, niet escaleren. Als ik vertel over Jezus die sprak over bevrijding en over gevangenen bezoeken, spreekt hen dat aan. ‘O, zei hij dat al? Dus wij doen ertoe?’ Dat vinden ze bijzonder.”

In een van de verhalen in het boek komt gedetineerde Anouk aan het woord die als vrouw bij de viering haar muts niet wil afzetten omdat dat ‘ergens in de Bijbel staat’ en om zich prettig te voelen: ‘Zo maak ik een plek hierbinnen waar ik me veilig voel’.

“Ik vond het mooi dat zij de rollen omdraaide en mij vroeg of ik het spannend vond in de gevangenis. Nadat ik zei al die deuren en poortjes wel een beetje eng te vinden voor iemand met claustrofobie, maar dat ik niet bang meer was, zei zij met een blik op het kruisbeeld aan de muur: ‘Dat is goed. Je moet weten dat je je hier veilig kunt voelen’.”

Wordt bij gedetineerden te veel aangedrongen op spijtbetuigingen?

“Spijt is er wel, in verschillende gradaties. Het gaat ook om besef van wat er is gebeurd en van wat je bij je slachtoffer hebt aangericht. Dat is een heel proces. ‘Ik heb alles gedaan wat ik verafschuwde’, zei eens iemand. Zij realiseerde zich werkelijk wat ze had gedaan. In de gevangenis worden ze daarbij geholpen. Ik zal niet zomaar vragen wat ze zouden voelen als henzelf was overkomen wat zij anderen hebben aangedaan. Dat kan op een bepaald moment te veel losmaken. Het is een kwestie van balanceren, ook in overleg met de psycholoog. Ik weet niet wat er allemaal in hun hoofd gebeurt. Eerst moet de knop voor zo’n besef aanstaan, het verdringen van wat gebeurd is, gestopt zijn.”

Zonde kan een deugd zijn. Woede kan functioneel zijn

Waar komt het kwaad vandaan?

“Daar reflecteren deskundigen op in het boek. Zij krijgen het niet voor elkaar mensen helemaal zwart te maken, of helemaal wit. Het kwaad is niet eenduidig. Zonde kan een deugd zijn. Woede kan functioneel zijn. Deugden, ondeugden, emoties, het loopt allemaal door elkaar. Emoties kunnen de overhand nemen en kunnen met jou aan de loop gaan. Je moet een balans zien te vinden tussen goed en kwaad. Ik vind het prachtig dat ik in al die verschillende reflecties op de verhalen een groot mededogen proef. Dat voel ik zelf net zo goed, hoe erg het ook is wat er is gebeurd. Het gaat om mensen.”

Margreet Sanders, Voor God kom ik mijn cel uit, verhalen uit een jeugdgevangenis, Berne Media, 192 blz., € 19,95