“Nu veel mensen in armoede vervallen, zal de discussie over inkomens- en vermogensverschillen aanzwellen”, zegt filosoof Jurriën Hamer. Hij is de winnaar van de Socratesbeker 2022 met zijn boek ‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk’. Over vrije wil en gelijkheid.
Door Cees Veltman
Je boek is in vruchtbare aarde gevallen. Zegt het succes ervan iets over de huidige herwaardering van vrije wil en gelijkheid die je bepleit?
“Ik ben blij met de discussie die door het boek is losgekomen. Het spreekt mensen aan en provoceert ook: ben je nu mijn vrije wil van me aan het afpakken? Dat bewijst voor mij hoe sterk het idee van de vrije wil vergroeid is met de levens die we leiden. Als je er kritische vragen over stelt, reageren mensen daar meteen op, soms met veel emotie.”
Dat we een vrije wil hebben, klinkt heel positief.
“Zeker. Onderdrukking is stom en vrijheid is fijn, maar de vrije wil is ook een idee dat stevig aan de basis ligt van de neoliberale koers van onze samenleving. Met het heel groot maken van individuele vrijheid, maak je het idee van verantwoordelijkheid ook heel groot. Het is een manier om verantwoordelijkheid af te schuiven.
Kijk naar de discussie over asielzoekers. Ik heb er wel begrip voor dat het een schok is voor de inwoners van Tubbergen als er opeens een paar honderd asielzoekers in je dorp komen wonen. Dat is niet ideaal, maar je hoort sommigen de asielzoekers zelf de schuld geven van hun penibele situatie. Dat mensen in het asielzoekerscentrum Ter Apel in erbarmelijke omstandigheden in de buitenlucht moesten slapen, zou zijn omdat ze niet op andere locaties opgevangen wilden worden. Ze hebben er zelf voor gekozen, ook dat ze in Nederland blijven, heet het dan. Het zijn pogingen om duidelijk te maken: wij zijn die mensen niets verplicht.”
‘Ik heb me lang goed gevoeld bij de gedachte dat ik mijn succes zelf had verdiend’
Heeft het ontstaan van je boek ook iets te maken met je eigen achtergrond?
“Ja, ik denk het wel. Ik ben met beide kanten opgevoed. Aan de ene kant een christelijke opvoeding met idealen van menselijke waardigheid en naastenliefde, een radicale vorm van solidariteit. Met het evangelie van Jezus Christus. Sloeg Petrus niet het oor af van een soldaat die Jezus gevangen wilde nemen? Jezus heelde dat weer aan. Daar zie je een enorme geweldloosheid en een enorme barmhartigheid, wat iemand ook heeft gedaan of waar iemand ook voor staat.
Aan de andere kant ben ik opgegroeid met de gedachte dat je de juiste keuzes moet maken en je best doen. Dan verdien je je succes zelf. Anderen die minder succes hebben, zullen mindere keuzes hebben gemaakt en minder hun best hebben gedaan, is de veronderstelling. Ik heb me lang goed gevoeld bij de gedachte hoe knap ik was geworden door mijn studie en dat ik mijn maatschappelijke succes zelf had verdiend.
Pas later, toen ik in aanraking kwam met de filosofie van de vrije wil, begreep ik dat het een stuk ingewikkelder ligt. Ik heb veel privileges immers gewoon meegekregen. Ik merkte dat ik meer ging neigen naar het veel radicalere geloof dat we in de eerste plaats elkaars medemensen zijn, niet elkaars concurrenten. De ander veroordelen en wegschuiven, dat moet ik niet meer doen. We moeten erkennen dat we allemaal een gelijk recht op een gelukkig leven hebben en een gelijke plicht om naar vermogen bij te dragen aan het geluk van anderen.”
Dat besef is gegroeid in Nederland?
“Dat denk ik zeker. Mijn boek gaat over de kern van het neoliberale gedachtegoed. We zijn van een verzorgingsstaat naar een soort participatiesamenleving gegaan: alleen als je participeert doe je ertoe. Op veel overheidsvoorzieningen is bezuinigd. Mensen worden veel meer aan hun lot overgelaten, met schrijnende gevolgen. Als je in de armoede zit, stapelen de geldproblemen zich op waardoor het erg moeilijk wordt daar nog uit te komen. Een Rotterdamse huisarts vatte het probleem goed samen: de mensen hebben in de eerste plaats gewoon meer geld nodig.
Je merkt dat de weerzin tegen de groeiende armoede steeds groter wordt. We zien dat er een klasse is ontstaan van hoger opgeleiden en vermogenden die hun leven steeds fijner kunnen maken. De kloof tussen succesvol en niet-succesvol wordt steeds dieper. We zijn daarom op zoek naar een ander verhaal.”
Die kloof is al oud, maar altijd geaccepteerd of we hebben ons erbij neergelegd.
“Qua inkomensongelijkheid valt het mee. We hebben altijd een stevige inkomstenbelasting gehad. Daardoor is er lang gedacht: het valt in Nederland wel mee. Onderschat is dat je, als je eenmaal vermogen hebt, dat gemakkelijk kunt vermeerderen. Zie de huizenmarkt waar het voor de meeste mensen heel lastig is om een huis te kopen. De vermogensongelijkheid is heel groot in Nederland en dat werkt op allerlei manieren door. Dat wordt nu breed erkend, ook door wetenschappelijke instituten.”
‘Hoeveel verschillen hebben we nodig om een samenleving goed te laten functioneren?’
De rijken moeten zoveel inleveren als onze economie aan kan, stel je voor.
“Ik snap dat er verschillen zijn in rijkdom, maar dat moet dan wel ten goede komen van ons allemaal. Het kan motiverend zijn en goed voor ons allemaal dat je door hard werken wat rijker kunt worden en dat je door niet goed je best te doen wat armer kunt worden. Als je je extra inspant, meer uren maakt, mag je daar van mij voor worden beloond, al blijft de vraag waar de grens ligt van inkomensverschillen.
De grote vraag is: hoeveel verschillen hebben we nodig om een samenleving goed te laten functioneren? Volgens mij hoeven die verschillen niet zo groot te zijn als nu het geval is. Landen die nog ‘gelijker’ zijn dan Nederland, Scandinavië, doen het economisch ook prima.”
Het was kortgeleden in het nieuws: de gemiddelde bestuursvoorzitter van een Nederlandse onderneming verdient dit jaar 40 keer meer dan een gemiddelde werknemer in die onderneming. Vorig jaar was dat 35 keer meer.
“Dat is inderdaad opzienbarend. Toch zijn er nog steeds mensen die zeggen: ja, dat is wel zo, maar anders hebben we geen succesvolle bedrijven, die inkomensprikkels zijn nodig. Volgens mij is dat lariekoek. Als dat verschil 20 keer zo groot zou zijn, zul je ook een succesvol bedrijf kunnen hebben. Daar hangt het volgens mij niet mee samen.
Wat is er gebeurd? De topmensen van bedrijven hebben heel veel macht gekregen en hebben die macht ingezet om de eigen beloningen te verhogen. Met dreigementen naar een beter betalend bedrijf te vertrekken. Het is belangrijk die bubbel door te prikken. Zeker als mensen aan de top van bedrijven het succes van een bedrijf helemaal aan hun eigen verdienste toeschrijven. Het is goed om dat succes te relativeren: zo iemand zal gewoon veel geluk hebben gehad en het zat het bedrijf in een bepaalde periode mee. Dat wordt vaak verzwegen. Bescheidenheid kan ook een deugd zijn. Jezelf niet groter maken dan je bent. Dat zit al in onze cultuur. Daar kunnen we wel weer een beetje meer van gebruiken.”
Het groter maken van inkomensverschillen zit in de aard van het half kapitalistische systeem van ons.
“Ja, maar het is niet onvermijdelijk. Er is een sociaaldemocratische samenleving mogelijk en die hebben we in veel opzichten ook gehad, in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. In die tijd zijn winstbelastingen verlaagd. Het is niet gek om die belasting weer te verhogen zoals nu ook het plan is. Dan zul je zien dat de economie heus niet kapseist.”
Dat je de vrije wil in twijfel trekt, heeft vragen opgeroepen.
“Er zijn natuurlijk andere manieren mogelijk om hierover na te denken, maar er is veel te weinig op gelet hoe het idee van de vrije wil in de samenleving functioneert en hoe wetenschappers hierover denken. Het idee van eigen verdienste moet verworpen worden. Dat vind ik een belangrijke opvatting die ten goede van ons allemaal kan komen. Volgens mij weten de mensen in de stamkroeg bijvoorbeeld, dat nog niet.”
‘We dragen ons lot met ons mee, maar we kunnen nog zelf kiezen’
De vrije wil is beperkt, maar er blijft toch nog wel iets van over?
“Je voorgeschiedenis bepaalt altijd je leven, dus de vrije wil is beperkt, maar het fascinerende en het mooie van het menszijn is dat je niet alleen als buitenstaander kan kijken hoe hersenen functioneren. Je bent ook iemand die nadenkt. Ik ben mijn hersenen. Elke beslissing die je neemt, is uiteindelijk voorgekauwd door je geschiedenis, genen en ervaringen, maar je moet nog steeds zelf je leven gaan leiden. Je moet nog steeds zelf kiezen, je gedachtenprocessen verder uitvoeren.
Mensen hebben het vermogen te leren, problemen op te lossen en allerlei vaardigheden te ontwikkelen, al dragen we ons lot altijd met ons mee. Dat betekent niet dat je bij de pakken neer moet gaan zitten. Je hebt allerlei vermogens, al heb je die niet zelf gekozen, die zijn je gegeven. Je kunt nadenken en leren. Dus kijk hoe ver je kunt komen. Wie weet wat we allemaal met elkaar kunnen bereiken.
Als het op een gegeven moment ondanks je inspanningen niet goed lukt in je leven, dan moest dat toch zo zijn, een logisch gevolg van onze voorgeschiedenis. Dat is precies de levenskunst die ik probeer uit te leggen. Dat je beseft wat je meedraagt en dat je tegelijk vooruit kunt kijken en kunt proberen je problemen op te lossen.”
Als het niet lukt, word je genegeerd, schrijf je.
“Ja, het is ook een soort ongemak. Vaak begrijpen we de mensen en de wereld om ons heen niet goed. We weten niet wat de oorzaken van hun financiële en emotionele problemen zijn. We weten wel dat de gemiddelde crimineel zijn emoties slechter kan bedwingen, vaker uit een gebroken gezin komt en vaker geweld, ook thuis, gebruikt, maar uiteindelijk blijft het een beetje mysterieus waarom de een wel zwaar over de schreef gaat en de ander niet. Wat we doen als we mensen niet helemaal begrijpen is, denken dat mensen zelf voor hun situatie hebben gekozen. Verder hoef je er dan niet over na te denken.
Ik zeg het omgekeerde. We kunnen niet precies verklaren waarom mensen in problemen komen, maar die voorgeschiedenis bestaat wel en we weten ook dat we allemaal door allerlei omstandigheden worden beïnvloed. We weten alleen niet goed hoe het werkt. We kunnen wel weten dat al het goede in het leven te danken is aan een optelsom van gelukkige omstandigheden.”
Je borduurt in je boek voort op het sociaaldemocratische denken en het christelijksociale denken. Zijn die beide nu enigszins verouderd?
“Er zitten heel krachtige waarden in onze geschiedenis, zeker in onze christelijke, religieuze geschiedenis. Deze strijd: solidariteit aan de ene kant en de opgeklopte opvatting over de vrije wil aan de andere kant, voeren we vandaag, maar die hebben we vaak in de geschiedenis gevoerd. Godsdienstoorlogen gingen ook vaak over dit soort kwesties, waarbij het dogma van predestinatie speelde. Regeert God ons of hebben we ons lot zelf in handen? Dit conflict zal altijd bij ons blijven. Er zijn wel periodes geweest waarin we beter in staat waren solidariteit hoog te houden. Die naoorlogse periode was in die zin een mooie periode. Sinds de jaren tachtig is de solidariteit steeds meer in verdrukking geraakt.”
“Alleen een fundamentele verandering van ons kapitalistische stelsel, een radicale breuk met het winststreven als leidend motief voor de ondernemingsgewijze productie kan de weg vrijmaken voor overleving”, zei premier Joop den Uyl in de jaren zeventig. Is die opvatting in zoverre verouderd omdat het alleen over de economie ging?
“Ik sta achter die uitspraak. Niet alleen als het gaat om het verschil tussen arm en rijk, maar ook om de planeet zelf en de grenzen daarvan. Dat grenzeloze denken: ik verdien dit allemaal zelf, het waren mijn keuzes dus dit komt me allemaal toe? Nee, wij verdienen het niet om de natuur op de huidige manier te exploiteren. We moeten goed zorgen voor de aarde en binnen de grenzen van die aarde leven, ook in het belang van toekomstige generaties. Daarom is een bepaalde mate van matiging en soberheid nu erg belangrijk. Je eigen verdienste tussen haakjes stellen ook. Het is prima als mensen blij met zichzelf zijn en een goed leven leiden, maar als de overtreffende trap is: kijk mij rijk zijn in een enorme villa en enorme feesten geven, begint dat een absurd beeld te worden.”
Als we allemaal plotseling sober gaan leven, stort de economie misschien in.
“Als we niet meer op duurzaamheid koersen, stort de economie sowieso in, want economisch is de ontwrichting van de natuur niet meer te dragen. Als er geen water meer door de rivier stroomt hebben we ook geen binnenvaart meer, bijvoorbeeld. We zullen wel moeten. Laten we beginnen met stappen in de richting van een duurzame wereld te zetten, dan komen we er vanzelf achter wat de resultaten zullen zijn en de grenzen daarvan.”
‘Er moet gewoon een maximum komen hoe rijk je kunt zijn, een miljard bijvoorbeeld’
Welke stappen?
“Ik vind het voorstel van een limiet interessant, zoals econoom Ingrid Robeijns propageert. Er moet gewoon een maximum komen hoe rijk je kunt zijn. Dat maximum mag wel hoog zijn. Een miljard aan vermogen bijvoorbeeld. Als je rijker bent dan dat, heeft niemand daar wat aan, behalve die persoon zelf. Een groter vermogen is niet belangrijk voor het functioneren van de economie, maar het heeft wel veel negatieve gevolgen als veel geld zich concentreert op zo weinig mensen. Boven die limiet moet de staat alles afromen. Dat vind ik logisch.”
Zo’n koers kan Nederland niet in z’n eentje varen.
“Er hangt inderdaad veel af van internationale regelgeving. Tegelijkertijd geldt: je kunt zo brutaal zijn als je zelf wilt. Wachten op internationale regels kan ook een excuus worden om niks te doen. Als je wel iets doet, kun je dat internationaal aanzwengelen. Dan kan Nederland weer een gidsland worden. Vroeger waren we trots op die titel.
Nu wordt de inkomenspositie de komende tijd voor veel mensen zo schrijnend - alleen al door de hoge energierekening - dat de wal het schip zal keren. Je krijgt maatschappelijke ontwrichting als de inkomensverschillen nog groter worden. Rijke mensen zijn in staat om hun energierekening te verlagen door zonnepanelen en een warmtepomp te nemen en van het gas af te gaan. Deze hele energiecrisis gaat aan hen voorbij. Als ze teruggeven aan het elektriciteitsnet verdienen ze zelfs aan deze crisis. Het is goed dat de overheid nu maatregelen neemt omdat de inkomensverschillen duidelijk te groot zijn geworden. De overheid is misschien geen geluksmachine, zoals premier Rutte haar noemde, maar een politiek die het welzijn van individuele mensen negeert, is armzalig.”
Nu de kiezers nog overtuigen op een duurzame politieke partij te stemmen.
“Onderdeel daarvan is hoop ik een boek als dit. Ik heb geprobeerd op een toegankelijke manier een verhaal te vertellen om mensen te verleiden eens een aantal uren stil te staan bij de problemen die we nu hebben. Daar kunnen we mee beginnen, maar er is nog wel een weg te gaan. De wereld verandert sneller dan ons voorstellingsvermogen kan bijbenen. En dus kan de wereld ook in een razend tempo verbeteren. Misschien leven we over dertig jaar in een paradijs zonder zwervers en kankerpatiënten, met een florerende natuur en een vrolijk pruttelende circulaire economie.”
Jurriën Hamer, ‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk, Een nieuwe filosofie van de vrije wil. De Bezige Bij, 192 blz., € 21,99.
Filosoof en jurist Jurriën Hamer is een van de tien gasten in de nieuwe interviewserie van Coen Verbraak, ‘Over Leven’. De uitzending met hem is te zien op woensdag 28 september 2022, van 21.00 - ca. 21.20 uur, bij HUMAN op NPO 2. Of zie NPO Start.
Dit interview geeft mij zin om het boek toch weer eens verder te gaan lezen. Ik stoorde mij in het boek aan de simplistische ontkenning van de vrije wil. In dit gesprek komt de intentie van de schrijver beter tot zijn recht en ook de relativiteit van zijn forse uitspraken over de vrije wil en verantwoordelijkheid.