Minister van veiligheid en justitie Dilan Yesilgöz vindt de toename van antisemitisme dusdanig ernstig dat zij Holocaustontkenning expliciet wil verbieden. Antisemitisme stijgt schrikbarend constateert ook Eddo Verdoner, Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding van hetzelfde ministerie. "Het is nodig te laten zien hoe gewoon het is om Joods te zijn."

Door Cees Veltman

De Israëlische oud-president Shimon Peres zei eens over het antisemitisme: ‘Mensen hoeven niet meer een hekel te hebben aan Joden dan nodig is.’

“Dat is grappig ja. Zelfspot. Dat moet je niet serieus nemen als statement over antisemitisme.”

Het antisemitisme lijkt nu uit de hand te lopen.

“Het stijgt schrikbarend inderdaad, blijkt onder meer uit steekproeven in 2020 door de Europese Unie. Het moet verder onderzocht worden, maar het aantal antisemitische uitlatingen online ging in het Frans en in het Duits respectievelijk zeven- en tot dertienmaal over de kop in een jaar tijd. Dat is een redelijk goed vast te stellen trend. We hebben laatst in Nederland een onderzoek gehad naar Twitter. Van de 200.000 berichten over Joodse zaken was 11 procent antisemitisch. De vergelijking tussen landen is ingewikkeld, maar daar werken we aan.”

Heeft het niet te lang geduurd voordat uw functie als coördinator antisemitismebestrijding is ingesteld?

“Het heeft lang geduurd ja. Het is voor mij lastig om te zeggen waarom. Men moest aan zo’n nieuwe positie wennen. Het is beter laat dan nooit. Verandering gaat langzaam, maar de noodzaak was wel helder gezien de overal scherp stijgende cijfers. Al eerder had de Europese Unie aanbevolen dat elk land een coördinator zou aanstellen. Dat advies heeft navolging gekregen in onze buurlanden. Duitsland had er al een. In de Verenigde Staten is er al lang een vergelijkbare functionaris, een afgezant die door de huidige regering tot ambassadeur is gepromoveerd. Ook in Zuid-Amerika komt er steeds meer beleidsmatige aandacht voor. We wisselen ervaringen uit en leren van elkaar, bijvoorbeeld over wereldwijde nieuwe vormen van antisemitisme. We willen een wereldwijde aanpak opzetten.”

Vooral op de sociale media gaat het los met antisemitisme.

“Ja, maar het leeft natuurlijk vooral in de hoofden van mensen. Internet is een eenvoudige manier waarop je je kunt uiten en waar helaas een relatieve straffeloosheid heerst. Je kunt het vaak anoniem doen. De kans dat je wordt gepakt, is klein. Dat maakt dat mensen zich gemakkelijker antisemitisch uitlaten. Antisemitisch denken vindt daar minder obstakels op de weg. Door de manier waarop internet is ingericht en de algoritmes, gericht op bepaalde leeftijdsgroepen die sneller vatbaar zijn voor slechte ideeën, worden mensen gesterkt in beelden die ze al hebben. Ze worden gekoppeld aan mensen met dezelfde waanideeën. We leven, zegt men wel eens, in een post-truth era. Niet alleen op internet maar ook op allerlei andere fora en bij gaming.”

Is een populair bord- en kaartspel als ‘Secret Hitler’ waar fascisten via list, bedrog en politieke spelletjes aan de macht proberen te komen, gevaarlijk? Het speelt voor 1933 toen Hitler aan de macht kwam.

“Ik denk het wel. Dan wordt spelers een bepaalde statuur in een politiek spel aangemeten zonder dat de latere massamoord, de Holocaust aan de orde komt. Dat kun je niet buiten beschouwing laten. Dat is gevaarlijk.”

Het kwaad fascineert blijkbaar.

“Ja, blijkbaar, ik heb dat nooit helemaal begrepen.”

In hoeverre is de keus voor antisemitisme een kwestie van vrije wil? Spelen hier niet veel omgevings- en andere factoren een rol?

“Dat is een filosofische discussie. Die factoren zijn soms inderdaad aanwezig, maar als je uitgaat van de vrije wil, ben je altijd verantwoordelijk voor je eigen keuzes. In ieder geval in het maatschappelijke verkeer in een democratie moeten we daarvan uitgaan, denk ik. In een democratie bouw je een samenleving op, op basis van gelijkheid en gelijkwaardigheid en vrijheid van meningsuiting. Je wordt niet geforceerd om iets te zeggen over antisemitisme. Er is geen belemmering om je te gedragen volgens het sociale contract dat we met elkaar hebben afgesproken en waarin antisemitisme verwerpelijk is. Gedraag je je daar niet naar, dan is dat een keuze.”

Een deel van het antisemitisme wordt gevoed door onbekendheid met de Joodse cultuur, zegt u. U wilt er meer aandacht voor in het onderwijs.

“Ik strijd wekelijks voor meer aandacht op de scholen voor Joods leven, antisemitisme en de Holocaust. Onbekendheid met de normale zaken van het Joodse leven dat heel divers is, maar ook heel gewoon, is een van de oorzaken van antisemitisme. Het jodendom is verbonden met gebruiken die andere religies ook hebben, met feest- en rustdagen en keukengebruiken bijvoorbeeld. Door dat soort zaken met elkaar te delen, herken je je zelf in de ander. Dat helpt tegen haat.

"Jezelf herkennen in de ander helpt tegen haat"

Aandacht voor de Holocaust is niet alleen van belang omdat het om een verschrikkelijke, historische periode gaat, maar ook omdat het een duidelijke maatstaf is voor goed of fout, een ijkpunt voor ons moreel besef vandaag de dag. Als we het hebben over een fout persoon, denken de meeste mensen nog aan de Tweede Wereldoorlog. Op de meeste scholen wordt daar voldoende tijd aan besteed zodat leerlingen begrijpen waarom je met antisemitische uitlatingen over de schreef gaat. Maar op een deel van de scholen is het een plichtpleging of wordt er helemaal geen tijd aan besteed. Het wordt een te moeilijk onderwerp gevonden, of er wordt weerstand in de klas gevreesd. Daar moet op ingegrepen worden.”

Mensen weten dat ze over de schreef gaan, bijvoorbeeld bij sommige leuzen in de voetbalstadions, maar dat is juist de reden om het te doen. Om aandacht te krijgen, om te provoceren.

“Ja, dat werkt ook door op scholen. Hoor maar eens wat klasgenoten tegen elkaar roepen. Complottheorieën zijn vaak voedingsbronnen. Soms zijn het oude antisemitische theorieën in een nieuw jasje gegoten. Die theorieën vinden gretig aftrek, onder andere omdat er heel veel gebeurt in de wereld. Ze worden als een manier gebruikt door onzekere en wantrouwige mensen om te denken: misschien is dat wel de waarheid. Het is een gemakkelijke uitweg uit de complexiteit van vandaag. We leven in turbulente tijden: oorlog in Oekraïne, armoede, energieschaarste, milieuproblemen. Je weet de oplossingen niet en wijst dan maar een zondebok aan.

Bovendien is er nu meer polarisatie in de samenleving: mensen staan meer tegenover elkaar. Die haat wordt uitgebuit door mensen die daar beter van willen worden. Met boeken, optredens en zelfs door politiek bedrijven, valt daar geld mee te verdienen. Als je een achterban wilt opbouwen, is het creëren van tegenstellingen, vijanden en zondebokken een van de gemakkelijkste manieren.”

"In complottheorieën die over ‘kosmopolieten’ of ‘globalisten’ gaan, worden vaak Joden bedoeld"

Er is ook vermomd antisemitisme.

“Ja, als het in complottheorieën over ‘kosmopolieten’ of ‘globalisten’ gaat, worden vaak Joden bedoeld. Door de jaren heen werden Joden verantwoordelijk gehouden voor de communistische revolutie, maar ook voor de kapitalistische revolutie. Bijna overal waar een elite met slechte eigenschappen wordt aangewezen, proberen antisemieten de Joden de schuld te geven.

Het gaat er nu om antisemitisme te herkennen en te leren omgaan met antisemitisme. Heel vaak wordt het niet als zodanig herkend en kan het zo verder doordringen in de maatschappij. Dat was voor mij de motivatie om hierin te bijten en deze rol op me te nemen. Het ontbrak daarbij aan een gecoördineerd en toegewijd aanspreekpunt binnen de overheid op dit dossier. Het is belangrijk dat de overheid hier haar verantwoordelijkheid neemt.”

Is te weinig bekend over de gevolgen voor mensen die met antisemitisme te maken krijgen?

“Bekend is dat mensen minder makkelijk uitkomen voor wie ze zijn, op school of op het werk. Dat heeft veel impact op hun dagelijkse leven en op de keuzes die ze maken in hun leven. Ik hoorde laatst van Joodse studenten die om die reden voor een bepaalde school kiezen omdat een andere school niet veilig voelt.”

Bestaan er in Nederland nog veel misverstanden over het jodendom?

“Ja zeker, vaak is dat gebaseerd op onbekendheid, maar ook op antisemitische stereotypen.”

Antisemitisme is een bedreiging van de democratie, waarschuwt u.

“Ja. Antisemitisme zaagt aan de basis van gelijkwaardigheid, aan de basis van onze democratie die ons vrijheid en vrije keuzes garandeert om ons leven in te richten zoals we dat willen. Die gelijkwaardigheid breng je in gevaar als je één bevolkingsgroep gaat uitsluiten. Met die ene groep ondergraaf je al de democratie, want dan is er geen gelijkheid van burgers meer. Als het de ene groep overkomt, kan het ook een andere groep gebeuren. Dat hebben we in het verleden gezien toen na de Joden ook andere minderheden of iedereen die niet aan een of ander ideaalbeeld voldeed, werden vervolgd. Dan krijg je een dictatuur met rampzalige afloop, met oorlog.”

"Antisemitisme zaagt aan de basis van gelijkwaardigheid"

Waardeert u het dat de Protestantse Kerk in Nederland in haar kerkorde spreekt over ‘onopgeefbare verbondenheid met het volk van Israël’?

“Natuurlijk is gevoelde verbondenheid tussen volken van groot belang. Door verbinding met je naaste, door proberen elkaar te begrijpen en lief te hebben, creëer je een structuur voor een vruchtbare wereldsamenleving. Ik ben in ieder geval heel blij met de schuldbekentenis waarmee de PKN is gekomen voor de falende rol van de kerken voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik mocht die in ontvangst nemen. Aan de andere kant hebben sommige kerkleden zich als helden gedragen door Joden op te vangen en door verzet te plegen tegen de Duitsers. Dat waardeer ik enorm.”

Zal het antisemitisme nog verder groeien?

“Ik vermoed dat dit, onder invloed van alle crises, politieke onrust en de huidige verwachting van een recessie, inderdaad kan gebeuren. Het zijn allemaal voedingsbodems voor antisemitisme. We moeten die risico’s erkennen en nu alles op alles zetten om een verdere verslechtering van het maatschappelijke klimaat te voorkomen.”