De huidige omgang met de oorlog in Oekraïne brengt Erik Borgman tot de overtuiging dat we meer dan ooit een christelijke vredesbeweging nodig hebben. Een pleidooi om naar de strijd te kijken in harmonie met Gods liefde voor alle mensen. Zonder dat dit afgaat van de noodzaak goed en kwaad scherp te onderscheiden en te benoemen.

Door Erik Borgman

Een jaar voor zijn dood publiceerde de Franse schrijver Joris-Karl Huysmans (1848-1907) een boek over de bedevaartplaats Lourdes. Het boek is in het Nederlands vertaald als Lourdes en de massa. Alles aan Lourdes boezemt Huysmans afkeer in, van de kitscherige architectuur tot de bezoekers die eerder dagtoeristen lijken dan bedevaartgangers. Maar juist daarom is hij zeer onder de indruk van de processies, de gebeden en met name het zingen: daarin balt het chaotische gebrul zich tot orde samen.

Het is de geloofsbelijdenis van de aarde, eindelijk tevoorschijn gekomen uit de verwarring van de talen, die haar uitdrukking vindt in de liturgische taal; het is de concentratie van de dagelijkse persoonlijke gebeden verenigd in het boeket van het gemeenschappelijk gebed ...

Angst en woede verenigd in gemeenschappelijk gebed

Ik moest aan deze passage denken toen ik een filmpje kreeg toegestuurd waarop een grote groep mensen op de Pariser Platz voor de Brandenburger Tor in Berlijn zingen: Dohonaaa nohobis pahacem, pacem. Donahaha nohohobis pahahahacem. Hier wordt alle persoonlijke verwarring en angst en woede ‘verenigd in het boeket van het gemeenschappelijke gebed’.

In dit geval niet in een bedevaartsoord, maar in een direct al vorige week vrijdag spontaan georganiseerd vredesconcert, waar ook John Lennons Imagine klonk en het anti-oorlogslied Sag mir wo die Blumen sind. Het maakt het alleen maar indrukwekkender. Dona nobis pacem, geef ons vrede: alsof de Heilige Geest even bezit heeft genomen van de hoofden en de harten van de verzamelde menigte, onafhankelijk van de vraag of zij in het bestaan van de Heilige Geest geloven en onafhankelijk van de vraag hoe zij zich het geven van de vrede voorstellen.

Een dokter nodig

Afgelopen zaterdag hoorden wij Jezus in het evangelie zeggen: "Gezonden hebben geen dokter nodig, zieken wel" (Lucas 5,31). Op de Pariser Platz stond een Europa dat zich realiseert dat het ziek is en een dokter nodig heeft. Misschien kan het, misschien kunnen wij dan beter worden!

1.166.000 Russen hebben inmiddels een petitie ondertekend tegen de oorlog. Nu zijn er meer dan 144 miljoen Russen, dus in verhouding stelt dit aantal niet veel voor. Maar gezien de perscensuur en de hevige repressie zijn de protesten zeer opmerkelijk. Evenals als de schaamte van de Russen in het Westen voor wat hun land bezig is te doen. Het gaat dus niet om Rusland tegen Oekraïne, waarbij Europa dan partij moet kiezen voor bondgenoot Oekraïne en tegen Rusland.

Pijnlijk

Ik vind het daarom pijnlijk dat in protesten tegen de oorlog voortdurend de Oekraïense vlag wordt meegedragen en het Oekraïense volkslied wordt gezongen. Dat zijn symbolen niet van het Oekraïense volk dat letterlijk onder vuur ligt, maar van de Oekraïense natie. Naties voeren oorlog, volken echter wonen in het oorlogsgebied en kunnen alleen leven in de ruimte van de vrede. Ik houd het daarom liever bij de vredesvlag.

Ik vind het ook pijnlijk dat overal en zonder enig onderscheid de bindingen niet met de natie Rusland, maar met alle leden van het Russische volk worden doorgeknipt. Ik weet nog uit de tijd dat wij op de universiteit niet mochten samenwerken met Zuid-Afrika hoe volkomen averechts een dergelijke boycot kan uitvallen. Je kunt soms degene die hulp nodig heeft niet helpen en de banden met degenen die inderdaad deel van het probleem niet verbreken.

Christelijke visie op vrede

Deze en nog wat andere overwegingen hebben bij mij de overtuiging doen postvatten dat wij een hernieuwde christelijke visie op vrede nodig hebben.

De katholieke vredesorganisatie die na de Tweede Wereldoorlog werkte aan de verzoening in Europa, met name die tussen de aartsvijanden Duitsland en Frankrijk, werd niet voor niets Pax Christi gedoopt. De taak waar zij voor stonden leek na twee vernietigende oorlogen menselijk gesproken onmogelijk. De vrede van de God van Jezus is een vrede die elk verstand te boven gaat, zegt Paulus in zijn brief aan de Filippenzen (4,7) en is daarmee wellicht tegen deze onmogelijkheid opgewassen. Het is, zo schrijft hij, een vrede die ons hart en onze gedachten in Christus bewaart en dan maken we een kans. In zijn brief aan de Efeziërs (2,14) schrijft Paulus zelfs dat Christus Jezus onze vrede is.

Christus is onze vrede

Paulus’ uitleg van deze uitspraak is nogal ingewikkeld. Het komt erop neer dat Jezus de scheiding tussen vriend en vijand heeft doorbroken. Hij die de ultieme vriend was en handelde vanuit een absolute overgave aan God, werd behandeld als de ultieme vijand en als Godlasteraar  gedood.

Paulus concludeert hieruit dat iedere groep verbonden is met degenen die worden buitengesloten. De buitengeslotenen  maken het mogelijk dat een groep een eigen identiteit heeft en behoudt. Zij zitten in hetzelfde schuitje. Zij zijn zichzelf door niet de anderen te zijn, maar zo laten ze juist zien de anderen nodig te hebben om zichzelf te zijn. Jezus verlost beide – in het geval van Paulus allereerst Joden en heidenen – uit hun tegengestelde posities door hun posities in zichzelf te verenigen. Heidenen zijn erfgenamen van wat God via de Joden aan de wereld beloofd heeft en Joden hoeven zich niet langer van de heidenen te onderscheiden om aan God toe te behoren.

Alle mensen zusters en broeders

Kort en goed: Jezus’ kruisdood laat zien dat elke identiteit die bestaat bij de gratie van uitsluiting tot geweld leidt, zijn verrijzenis laat zien dat deze uitsluiting, en daarmee dit geweld, in God geen recht van bestaan heeft. Voortaan zijn alle mensen zusters en broeders. Dankzij Jezus hebben wij de mogelijkheid, en daarmee de verantwoordelijkheid, om ook als zodanig te leven.

Als alle mensen zusters en broeders zijn, dan is elk conflict een familieruzie en valt elke dode in een gewapend conflict als gevolg van een broeder- of zustermoord. Het antwoord daarop is niet dat de ene partij de andere overwint, maar dat beide partijen ophouden met doden en zich verzoenen.

Dit betekent niet dat alle partijen in een conflict een deel van het gelijk aan hun kant zouden hebben en de inzet van de strijd maar relatief zou zijn. Het betekent dat de waarheid niet zegeviert als alle tegenstanders worden uitgeschakeld, zij zegeviert alleen als de tegenstanders deze waarheid erkennen en hun fragment van inzicht in de waarheid, hoe klein ook, daaraan kunnen toevoegen.

Doden tegenover gedood worden

Daarom staan de Oekraïners niet tegenover de Russen. Degenen die doden staan tegenover degenen die worden gedood. Zeker, degenen die bedreigd worden, mogen zich desnoods verdedigen, zelfs als dat betekent dat de kans bestaat dan zij anderen doden, maar dat is altijd een nederlaag. Elke gedode Rus is ook voor de Oekraïners een verlies. Het hoort bij de tragiek van de oorlog dat dit inzicht heel snel verdwijnt

Dat de Oekraïners dit in de hitte van de strijd vergeten, valt hen niet kwalijk te nemen. Maar om dit inzicht vast te houden, zou de rest van Europa zich niet massaal tot de tegenstanders van de tegenstanders van Oekraïne moeten verklaren. Ze zouden de vrienden moeten willen zijn van allen die door het geweld bedreigd worden. Dat zijn de Oekraïners, maar evenzeer de protesterende Russen. En wat te denken van de Russische soldaten, die ook maar worden gestuurd.

Niet eenvoudiger

Inderdaad, een christelijke visie op vrede maakt de zaken niet eenvoudiger. Maar vrede stichten en vrede handhaven is ook niet eenvoudig en gaat in ieder geval niet vanzelf. Dat we dat zo slecht hebben gezien en er in ieder geval na 1989 zo weinig naar hebben gehandeld, is deel van de achtergrond van deze oorlog.