Via de tekenen des tijds spreekt de Heilige Geest. Daarom dient de kerk zich open te stellen voor het heden. Paus Franciscus ziet dat als belangrijkste opdracht voor de bisschoppensynode van 2023, waarvoor op 9 oktober de voorbereidingen begonnen. 

Door Erik Borgman

Op 9 oktober opende paus Franciscus in aanwezigheid van een groot aantal bisschoppen de eerste fase van voorbereiding van de bisschoppensynode in 2023. Onderwerp van deze synode is wat heet de synodaliteit van de kerk. Dat lijkt in eerste instantie nogal navelstaarderig en saai: degenen die de kerk besturen denken na over hoe ze de kerk moeten besturen. Het doet al snel denken aan al die onderzoeken naar het functioneren van de politiek en het bestuur in ons land, en aan de eindeloze rapporten met lijsten fouten en aanbevelingen om het in het vervolg beter te doen. Doe gewoon je werk, denk ik dan. Kwijt je naar behoren van je taak.

Kerk willen zijn

Ook de kerk kan teveel nadenken over haar eigen functioneren. Over wat ze eigenlijk zou moeten doen en hoe dan, over of zij daarvoor wel is toegerust etc. Ook voor haar geldt dan: doe waartoe je geroepen bent, wees kerk! In 2015 schreef ik in Waar blijft de kerk: er is geen weg naar kerkzijn, kerkzijn is de weg. Kerkzijn is altijd proberen kerk te zijn, de kerk is altijd bezig zichzelf op te bouwen om te kunnen doen wat hier en nu haar missie is. Zij is kerk doordat zij kerk wil zijn en doordat zij gelooft dat dit haar roeping is. Als ze op die roeping ingaat, zal ze met Gods hulp blijken te kunnen wat nodig is.

Dit blijkt te zijn wat paus Franciscus met de voorbereiding van komende bisschoppensynode voor ogen staat. Daarom spreekt hij van een ‘synodaal proces’. Duidelijk moet wat hem betreft worden dat de kerk niet af en toe nadenkt over hoe zij beter en efficiënter kan functioneren. Het hoort bij de kerk dat zij zoekt naar hoe zij kerk kan zijn onder de gegeven omstandigheden.

Heilige Geest centraal

Op 9 oktober - in een toespraak die hier te vinden is -  drukte de paus dit uit met een citaat van de Franse dominicaan Yves Congar (1904-1995). In het Frans: Il ne faut pas construire une autre Église, il faut construire une Église différente. Het wil zoveel zeggen als: we moeten geen andere kerk bouwen dan de kerk die er is, maar we moeten bouwen aan een kerk die anders is. Het gaat erom dat de kerk anders werkt, anders functioneert. De heilige Geest die de kerk steeds weer leert wat te doen en wat te zeggen, die moet centraal staan. Dat is waar het volgens de paus om gaat.

Nadrukkelijk waarschuwt paus Franciscus in zijn toespraak tegen wat hij noemt "de verleiding van zelfgenoegzaamheid, de houding die zegt: We hebben het altijd zo gedaan." Deze houding noemt hij "vergif voor het leven van de Kerk", niet omdat het oude per definitie niet goed is, maar omdat deze opstelling de tijd waarin wij leven niet serieus neemt. En via de tijd spreekt de Geest tot ons. De paus bad aan het slot van zijn toespraak:

"Kom, Heilige Geest!  U inspireert tot nieuwe manieren van spreken en legt woorden van leven op onze lippen. Behoed ons ervoor een 'museumkerk' te worden, mooi maar stom, met veel verleden en weinig toekomst."

Daarom is het belangrijkste van het synodale proces wat de paus betreft niet hoe het precies verloopt en welke procedures er gevolgd moeten worden.

Luisteren naar de marge

Dat hij zo weinig zegt over de precieze aanpak is de paus al op veel kritiek komen te staan. Maar voor hem is het nadenken over een synodale kerk zelf bij uitstek een synodaal proces. Het gaat er allereerst om dat de Geest gehoord wordt. Het belangrijkste is wat de paus betreft dat iedereen betrokken wordt, om te beginnen de ‘gewone gelovigen’ die elke dag weer hun leven gelovig vormgeven en zo de bouwstenen van de kerk vormen. In een eerdere toespraak als bisschop van Rome – hier te vinden  – over het synodale proces in zijn eigen bisdom, stelde de paus dat herders in de kerk afwisselend voorop moeten lopen om hun kudde te leiden, in het midden om ze aan te moedigen en de geur van de kudde te bewaren, en achteraan omdat de mensen dankzij de Geest ook zelf hun intuïties hebben over waar levengevend voedsel te vinden is en zij daarvan kunnen leren.

Met het oog op dit laatste moeten zij vooral ook aandacht hebben voor degenen die doorgaans niet gehoord worden. Paus Franciscus stelt zelfs – naar zijn overtuiging in lijn met Jezus zelf: "Ik ben het niet die dit zegt, maar de Heer" – dat "de armen, de bedelaars, de jonge drugsverslaafden, al die mensen die de maatschappij afdankt" op hun manier ook deel uitmaken van de kerk. Het synodale proces zou erop gericht moeten zijn ook hen te horen. Hoe, dat moet de heilige Geest ons volgens paus Franciscus in onze lokale situatie leren. Hij had eraan toe kunnen voegen dat dit op tal van plaatsen in de kerk al geleerd wordt. Met vallen en opstaan.

‘De heilige Geest en wij…’

Paus Franciscus is er zich ten volle van bewust dat het synodale proces ook kan ontsporen. Behalve door zelfgenoegzaamheid wordt het bedreigd door wat hij aanduidt als formalisme en intellectualisme. In het ene geval gaat er teveel aandacht uit naar procedures en structuren, in het andere geval zijn groepen in de kerk eropuit hun eigen programma’s en projecten erdoor te drukken. Maar het gaat voor de paus om rijp beraad en onderscheiding van alle geesten of zij van God komen, zodat wij uiteindelijk in goed geweten kunnen zeggen, net als ooit de apostelen: "De heilige Geest en wij hebben besloten…" (Handelingen 15,28).

De paus heeft drie centrale thema’s aangewezen in het synodale proces: gemeenschap, participatie en missie. In hun gesprekshandreiking naar de bisdommen (zie: website van RK Kerk in Nederland), die hier te vinden is,  hebben de Nederlandse bisschoppen dat toegespitst op ‘vieren’ als weg naar gemeenschap, op ‘medeverantwoordelijkheid dragen voor missie’ als doel van deze gemeenschap, en op ‘dialoog in kerk en samenleving’ als de ruimte van de Geest waarvan de kerk zichzelf in dienst stelt.

Met deze thema’s is weinig mis. Maar het blijft in de bisschoppelijke handleiding onduidelijk hoe dit alles kan bijdragen aan een hernieuwde verbondenheid met en openheid voor wat de Geest tegen de kerken zegt (vgl. Openbaring 2,7.11.17.29; 3,6.11.22). Het is zelfs niet duidelijk dat dit de bedoeling is.

Met een brede interesse en met toewijding

Misschien moeten gelovigen hun bisschoppen duidelijk maken dat zij alleen vertrouwen hebben dat er levengevend voedsel is als ook degenen die hierover iets denken te kunnen zeggen laten zien dat zij van dit voedsel leven. Waar, met andere woorden, bisschoppen en andere voorgangers laten zien dat zij als herders moeten leren van hun kudde en de geur moeten aannemen van hun schapen. Zodat de bisschoppen zich vervolgens van hun kant kunnen afvragen of zij daar inderdaad van overtuigd zijn en hoe zij deze overtuiging overbrengen.

Ik beweer niet dat het een wondermiddel is, maar paus Franciscus laat zien dat zo breed mogelijk en met interesse en toewijding in gesprek gaan daarbij zeer behulpzaam is. En daar, eminentie en monseigneurs, zie ik – zoals we dat tegenwoordig zeggen – nog wel ruimte voor verbetering.

------------------------

Behalve zijn vier-wekelijkse column voor de Bezieling schrijft Erik Borgman wekelijks een column onder de titel Tekenen in de Tijd op de website van het Huis van Dominicus in Utrecht: www.huisvandominicus.nl. Bovenstaande column vormt een tweeluik met aflevering 117 van Tekenen in de Tijd die daar op maandag 18 oktober a.s. verschijnt. Borgman: "Daarin ga ik concreter in op de vraag hoe we lokaal zullen proberen aan te sluiten bij het synodale proces en waarom dit van belang is."