Lof der twijfel

Als geloofszekerheden wankelen kan dat ontreddering teweegbrengen, maar ook bevrijding. Twijfel is niet alleen een aanvechting, maar ook een  geschenk, een kans, een mogelijkheid tot diepgang, zo betoogt Eric Corsius. Trouwens: de verlokking van zekerheden betreft vandaag de dag niet alleen het geloof.

Door Eric Corsius

"Eigenlijk geloof ik niets, en twijfel ik aan alles. Zelfs aan u." Het zijn de beginregels van een geliefd gedicht van Gerard Reve. Het gedicht drukte in de jaren zestig het levensgevoel van velen uit. De geloofszekerheden, waarmee ze waren opgegroeid, waren aan het wankelen gebracht.

Eigenlijk leidt Reve ons een beetje om de tuin. Het gedicht gaat niet in de eerste plaats om geloofstwijfel. Wat dit betreft is het verstandig om het gedicht – zoals dat eigenlijk altijd hoort bij gedichten – heel letterlijk te lezen. De twijfel omvat meer dan het bestaan van God. De dichter twijfelt aan alles, zegt hij. Natuurlijk: de twijfel aan God is daarin inbegrepen. Maar cruciaal is dan weer het woordje ‘zelfs’. God was, nadat alle zekerheden waren weggevallen, nog het laatste waarin de dichter rotsvast geloofde. Nu komt ook deze bastion onder vuur te liggen.

Daarbij komt nog iets anders. De twijfel wordt uitgesproken in de vorm van een gebed. Ze wordt niet neutraal meegedeeld, maar gedeeld met God. De inhoud van de uitspraak wordt weersproken door de spreek-handeling, de tekst door de context. De dichter spreekt zichzelf tegen, voor zover hij God lastig valt met zijn twijfel. Hij geeft God blijkbaar niet op.

Hoe dan ook: velen hebben zich destijds herkend in de twijfel van Reve, of ze de gelaagdheid van het gedicht nu doorhadden of niet. Ze ervaarden dezelfde aanvechting - maar misschien ook een zekere bevrijding, omdat ze eindelijk woorden konden geven aan een jarenlange, onderdrukte twijfel.

Kostelijke roman

Dit complex aan gevoelens komt ook tot uitdrukking in kostelijke roman Monsignor Quixote van Graham Greene (1982). De hoofdpersonen zijn een uitgerangeerde dorpspastoor en een aan de kant gezette communistische burgermeester in Spanje. Ze bevinden zich in een loopbaancrisis, maar vooral in een geloofscrisis. Beide komen uit een systeem van zekerheden die steeds meer ter discussie worden gesteld. Ze ontdekken de twijfel: niet alleen als aanvechting, maar ook als geschenk, bevrijding en als kans.

Het leven in en van zekerheden ervaren ze namelijk steeds meer als ééndimensionaal, eentonig en geestdodend.  Een leven waarin het geloof als een paal boven water staat, is per definitie ondiep en oppervlakkig. Twijfelen daarentegen maakt het leven meer de moeite waard. Een geloof dat staat als een huis is bovendien een gevangenis voor eenzame opsluiting. Zekerheden spelen mensen tegen elkaar uit. Twijfel daarentegen brengt mensen met elkaar in gesprek. Zo zijn ook de priester en de communist bij Graham Greene in staat tot een hechte vriendschap die gaat door dik en dun.

Ontvankelijkheid

Twijfelen is in de roman meer dan scepsis: ze is ontvankelijkheid, onbevangenheid en avontuurlijkheid. De hoofdpersonen maken gebruik van het voordeel van de twijfel en geven dit aan idealen, verlangens en ideeën. De pastoor heeft zichzelf niet voor niets getooid met de bijnaam Quixote. Net als de romanheld van Cervantes durft hij te dromen, durft hij de weddenschap aan, dat God bestaat, op het risico af, dat dit een fictie is. Hij verkiest het leven in het spreekwoordelijke paradijs van een dwaas. Net als de dichter Reve, geeft Monsignor Quixote God niet op.

Heldere indelingen

Misschien is Greene’s boekje inmiddels wat gedateerd. Inmiddels zijn er meerdere generaties opgegroeid, die nooit de verleiding hebben gekend van een rotsvast geloof en die dus ook niet de twijfel hebben ervaren als ontreddering of bevrijding. Aan de andere kant kent onze samenleving steeds meer de verlokking van de overzichtelijkheid. Vooral bij complexe maatschappelijke vraagstukken, is deze verleiding heel groot. De verleiding om heil te zoeken bij heldere indelingen in goed en kwaad, zwart en wit. Om te denken in termen van ‘of of’. Dit geldt ook als het gaat om religie: ofwel je gelooft ofwel je bent atheïst. De vele dubbelzinnigheden, grijstinten en nuances leggen het af. Polarisatie is het gevolg.

Open voor dubbelzinnigheid

Tegen die achtergrond is het avontuur van Monsignor Quixote en zijn vriend zeer actueel. Het schept aangename verwarring en maakt ons open voor de dubbelzinnigheid en rijke geschakeerdheid van de werkelijkheid om ons heen en van de werkelijkheid die we zelf zijn. En het herinnert aan de deugd van de verwondering, die het voordeel van de twijfel geeft aan alles wat diepte geeft aan het leven.

Graham Greene, Monsignor Quixote, Penguin Putnam Inc.