“Het is het evangelie van een atheïst, een tegendraadse man die niet positief stond tegenover kerk en religie, maar hij heeft toch een evangelie geschreven door de ogen van Jezus zelf en van zijn omgeving”, zegt cultuurfilosoof en geestelijk begeleider Frans Croonen over zijn favoriete boek van de Portugese schrijver en Nobelprijswinnaar José Saramago: ‘Het evangelie volgens Jezus Christus’.

Door Cees Veltman

“Het is een indrukwekkend boek, waar voor mij ook een bijzonder verhaal aan vast zit. Ik kreeg het van een vriend in de periode dat ik me met theologie ging bezighouden. Hij gaf het boek met het idee: dit is zo schokkend en tegendraads, ik zal jou eens op een ander pad brengen. Het mooie was, dat het me juist de ogen heeft geopend voor diepere lagen in de evangeliën. Ook door de bijzondere schrijfstijl vol lange zinnen met dialogen, bijna zonder interpunctie. Het is heel boeiend en vloeiend geschreven en sleept je mee. Het boek had me meteen te pakken. Zo kun je het dus ook zien, dacht ik. In de jaren daarna heb ik al zijn werk verzameld.

Er gebeuren gekke dingen in het boek. Het is omschreven als zijnde tegen het zere been van kerk en geloof, maar er gebeurt iets prachtigs – zoals vaker als schrijvers met de bijbel aan de haal gaan - je wordt op het verkeerde been gezet. Saramago laat je op een andere manier kijken naar de bekende verhalen. We leren Jezus op een totaal andere manier kennen: een man van vlees en bloed. Er zit weinig goddelijks meer aan, eigenlijk helemaal niets. Interessant is ook dat God zelf er een pittige rol in speelt en uitlegt waarom hij de dingen doet zoals hij doet. Als lezer denk je dan: zo eerlijk en rechtvaardig is dat niet. Een van de diepere theologische lagen van het boek behandelt de herkomst van goed en kwaad en waarom God het kwaad niet tegenhoudt.

Saramago zet een menselijk beeld van Jezus neer. Door zijn omkering van de interpretatie die we kennen van Jezus als de zoon van God, kom je op een mystieke manier dichter bij Jezus. Er gebeurt in zijn boek hetzelfde als in de mystiek. Er wordt een beeld ontwricht en dat kan ons in de war brengen of verontrusten, maar uiteindelijk - tenminste zoals ik ernaar kijk - is geloof of religie niet mogelijk zonder dat beelden op hun kop gaan of aan diggelen worden geslagen. Daar voorziet dit boek prima in.

Er staan veel bijzondere passages in het boek. Bijvoorbeeld een scène met Maria Magdalena. Jezus is onhandig en weet niet goed wat te doen. Saramago weeft daar een prachtige tekst uit het Hooglied doorheen. De bijbelse traditie is dus niet weg uit het verhaal. Ook Jozef speelt een prominente rol. In de evangeliën leren we hem maar een heel klein beetje kennen. In dit boek maakt hij een hele geschiedenis door. Prachtig om mee te krijgen.

Dan zijn er ook nog spannende dialogen tussen God en de duivel waarin het onderwerp van de rechtvaardigheid van God vaak naar voren komt. Mooi hoe iets wat blasfemisch wordt aangekaart, uiteindelijk een diepe theologische waarde krijgt.”

José Saramago, ‘Het evangelie volgens Jezus Christus’, J.M. Meulenhoff, 387 blz., € 20,- , (eerste publicatie: 1991)

Frans Croonen, ‘Geestkracht, zingeving en spiritualiteit in het Nederland van nu’, Zilt, 192 blz., € 20,99 (E-book 12,50)