De roman 'Kruso' gaat over vriendschap, vrijheid en het onzegbare. Achtergrond is het legendarische eiland Hiddensee en het Duitsland van de DDR ten tijde van de Wende. Hoofdpersoon Kruso is een messiaanse figuur die in poëzie vlucht en een utopie van innerlijke vrijheid verkondigt. Maar wat als de utopie wordt ingehaald door de werkelijkheid en echte vrijheid niet langer onbereikbaar lijkt? Een spannend, romantisch en indringend boek.
Door Eric Corsius
“Alles bijeen was er meer dan vertrouwdheid en vertrouwen. Ten diepste was het een gedeelde vreemdheid, die de basis vormde van hun vriendschap. Het feit dat het voor hen beiden onmogelijk was om te spreken over datgene wat hun het zwaarst op het hart lag: dit feit leek hen sterker met elkaar te verbinden dan welke ontboezeming ook. De woorden waren er eenvoudigweg niet. Elkaar begrijpen betekende: je daarover geen illusies maken.”
Op zijn laatst sinds de Boekenweek weten we weer, dat we toch wat vaker een Duits boek moeten lezen. Dat schijnen we te weinig te doen. Wat weerhoudt ons? Het nog steeds niet verwerkte trauma van de Tweede Wereldoorlog of van die nare leraar Duits? Het feit dat Duitsland en de Duitse taal niet de bekoring hebben van het exotische? Misschien is onze distantie vooral te wijten aan de zwaarte van de Duitstalige (en met name Duitse) literatuur. Rechtstreeks of indirect bevat elk boek de verwerking van de eigen geschiedenis (i.c. het Nazi- en sinds kort tevens het DDR-verleden). Ter compensatie staat hier tegenover vaak een zalige speelsheid. Volop wordt de taal als een vluchtweg benut. Het ‘huis van de taal’ is voor de schrijver een toevluchtsoord, een oase, een weldadige speelruimte in een zich gewelddadig opdringende samenleving.
Poëtisch gestileerd
In de prijswinnende, inmiddels in het Nederlands vertaalde roman Kruso (2014) van Lutz Seiler komen beide aspecten samen. Hoewel Seiler in interviews met stemverheffing heeft bezworen dat Kruso ‘verdomme geen Wende-roman’ is, geniet de lezer meer van het boek als hij of zij weet wat er in de zomer en het najaar van 1989 gebeurde in Oost-Duitsland. Het gaat wel degelijk over de nadagen van de DDR. Aan de andere kant is het boek poëtisch gestileerd en dromerig geschreven. Deze spanning tussen historisch realisme en gedachtevlucht is tegelijk ook één van de vele thema’s van Kruso.
Het Oostzee-eiland Hiddensee – waar het boek zich afspeelt – was in de DDR-tijd een min of meer gedoogde vrijplaats. De alternatieve gemeenschap leefde zich hier ’s zomers uit en beleefde onder het toeziend oog van de veiligheidsdiensten een illusie van vrijheid. Men leefde van vakantiebaantjes en vierde feest aan het strand, op het uiterste randje van de DDR, met uitzicht op de eindeloze zee. Achter deze geënsceneerde vrijheid lag een duistere werkelijkheid. Velen probeerden vanaf Hiddensee zwemmend of op geïmproviseerde vaartuigen Denemarken te bereiken. De vele gearresteerde, gedode of verdronken vluchtelingen vormen een zwarte bladzijde in de DDR-geschiedenis.
Sonja raakte op deze wijze vermist. Ze was de zus van het titelpersonage in Seilers roman. De kleine Kruso werd ooit op het eiland in de steek gelaten door zijn oudere zusje en stond nog dagenlang op het strand te wachten. Geleidelijk ontdekt de lezer, dat deze ervaring Kruso inspireerde tot een anders nadenken over vrijheid: er is een vrijheid waarvoor je je leven niet op het spel hoeft te zetten. Zo wordt hij de leider van een geheimzinnige commune die elke zomer op een rituele manier de vrijheid in scène zet, zoals hierboven beschreven. Kruso wordt beschreven als een zwijgzame, raadselachtige goeroe, een messiaanse figuur, een Noach die van het eiland een ark maakt. Zijn entourage bestaat uit aan lager wal geraakte ‘dichters en denkers’ die vluchten in poëzie en in Kruso’s utopie van de innerlijke vrijheid.
Eén van hen is de student Edgar, die in 1989 op Hiddensee komt en zich bij Kruso aansluit. Ook hij treurt: hij verloor bij een ongeval zijn geliefde. Ook hij is stug en zwijgzaam. Op een indirecte manier herkennen Ed en Kruso elkaar als lotgenoten. Kruso schuift Ed een beduimelde foto van Sonja toe, waarin Ed zijn geliefde lijkt te herkennen. Samen lezen ze het gedicht Sonja van Georg Trakl. Samen tasten en kloppen ze via de poëzie de taal af naar woorden voor het onzegbare.
De virtuele utopie van Kruso’s droomschip wordt achterhaald door de feiten. De DDR wordt poreus en valt uiteen. De echte vrijheid is niet langer onbereikbaar. Kruso’s gevolg dunt uit en smelt weg. Edgar blijft. Na Kruso’s dood en Siegfried-achtige uitvaart zet Edgar op basis van de zwijgzame vriendschap en als plaatsvervanger Kruso’s zoektocht naar de verloren Sonja voort.
Meerduidigheid
Kruso is een jonge roman. Er zijn veel open vragen en interpretaties lopen nog uiteen. De kracht van het boek is gelegen in zijn meerduidigheid en de open vragen die het oproept. Dat het een spannend, romantisch en indringend boek is, staat vast. En over de aangesneden grote thema’s raak je als lezer niet uitgedacht. Bijvoorbeeld over de vriendschap als plaatsvervanging en over het raadsel van een vriendschap die is gebaseerd op vreemdheid voor elkaar.
Lutz Seiler, Kruso. Uitgeverij Meridiaan 2016, 352 blz., € 19,99.
Ik heb door vergissing van mijn boekhandelaar een engelse vertaling gekregen die ook al bejubeld wordt.
Ik lees vlot engels, ben halverwege het boek en vind het langdradig en zich herhalend. Ik begrijp dat het Seilers eerste roman is, dat is te merken. Er zit te weinig vaart in, te weinig variatie.
Ik zal wel verder lezen om te zien of het beter wordt.