Willen is niet altijd kunnen

Tijdens haar vrijwilligerswerk in een opvanghuis voor dak- en thuislozen loopt het ‘Yes, we can’-gevoel van Annemarie Scheerboom een deuk op. Er is minder maakbaarheid en meer afhankelijkheid dan het soms lijkt. Maar er is ook goed nieuws.

Door Annemarie Scheerboom

Bij Het Smulhuis, een maaltijdvoorziening voor dak- en thuislozen, waar ik vrijwilligerswerk doe, sprak ik laatst met één van de andere vrijwilligers: een ex-dakloze. Zie je wel, dacht ik, als je maar wilt, vastberaden bent en de juiste keuze maakt, kun je jezelf aan het daklozenbestaan ontworstelen. Nog geen tien minuten daarna zat ik aan tafel met een andere man die meer dan twintig jaar in Nederland is, maar nog steeds geen paspoort heeft. Zonder paspoort geen werk, dus wat doe je dan een hele dag? De man leek me ongelukkig en hij zag geen perspectief. In mijn enthousiasme stelde ik meteen vrijwilligerswerk voor, maar zelfs daarvoor heb je een paspoort nodig. Ook een opleiding volgen of gebruikmaken van sociale voorzieningen zit er niet in. Wat kun je dan wél doen? Laat staan meer dan twintig jaar lang...

Staatlozen
Hoewel al mijn pogingen om een goed advies te geven mislukten, wilde het maar niet uit mijn hoofd dat er geen uitweg zou zijn voor deze man uit zijn benarde situatie. Ik wilde achter de oplossing komen. Een paar dagen na deze ontmoeting zag ik een poster hangen die een lezing aankondigde met de titel ‘Tel je nog wel mee zonder paspoort?’ Hier ben ik natuurlijk naartoe gegaan en ik leerde dat er maar liefst twaalf miljoen staatlozen (zo heet dat als je geen nationaliteit hebt en dus door geen enkele overheid erkend wordt) op de wereld rondlopen. Tweeduizend van hen bevinden zich Nederland. Waar zijn die staatlozen in Nederland dan, zou je denken. Nou, dat blijken bijvoorbeeld die mensen te zijn die laatst in Den Haag aan het demonstreren waren in hun tentjes. Maar Nederland heeft geen beleid voor staatlozen.

Aan het eind van de lezing was er ruimte voor vragen. “Wat zouden staatlozen in Nederland, naar jullie mening, zelf kunnen doen om hun situatie te verbeteren?”, vroeg ik. Na even nadenken gaf één van de sprekers, een hoogleraar immigratierecht aan de Universiteit Leiden, het pijnlijke antwoord: staatloze mensen kunnen zelf niks doen (behalve het probleem zichtbaar maken, zoals de demonstranten in Den Haag). Ze zijn volledig afhankelijk van de betrokkenheid van mensen uit de samenleving.

Au. Sommige mensen die fysiek in staat zijn om te werken, kunnen dus alsnog afhankelijk zijn van anderen. Mijn idee dat alle daklozen vanzelf een normaal leven krijgen als ze maar van de drank en de drugs afblijven, ging in rook op. Hierbij moet vermeld worden dat staatloosheid vaak gepaard gaat met buitensporig alcoholgebruik. Naar mijn mening hun manier om zich te bevrijden uit hun situatie.

American Dream
Toen ik na deze lezing naar huis fietste, besefte ik dat het idee van jezelf losworstelen uit een benarde situatie gebaseerd was op het idee dat je zelf je toekomst kunt maken. Het American Dream-idee, het ‘Yes, we can!’-gevoel. Maar wat als je in een situatie zit waar je echt niks aan kunt doen? ‘Je creëert je eigen kansen’ wordt wel gezegd. Heb je dan de mogelijkheid tot het zelf creëren van je mogelijkheden? Ik denk van niet. Ik zou zeggen: je creëert zelf je kans op het laten slagen van de mogelijkheden die jou, jawel, mogelijk gemaakt worden door je omgeving. Je creëert bijvoorbeeld al een grotere kans van slagen door mogelijkheden te herkennen.

Een voorbeeld van iemand die zich evenmin uit haar situatie kan ontworstelen, is mijn oma. Haar gedachten gaan wel door, maar haar lichaam kan haar niet meer volgen. Ze wil zelf koken, wassen, mijn opa een kus geven. Maar voedsel en schone kleren worden nu verzorgd door het verzorgingstehuis en zelfs die kus wordt mede mogelijk gemaakt door mijn oom of tante die dagelijks bij mijn opa en oma langsgaan.
Ook al willen sommigen het liever niet onder ogen zien: eigenlijk zijn we allemaal hartstikke afhankelijk van elkaar. Zelfs die schijnbaar succesvolle zakenman die zijn bestaan helemaal uit het niets lijkt te hebben opgebouwd. Die zou namelijk nooit zo ver gekomen zijn als de bakker zijn brood niet had gebakken, de slager zijn ham niet had gemaakt en als zijn moeder daar niet zijn bammetjes van had gesmeerd.

Wisselwerking
En dan nu de mooie kant van al die ‘gebrekkigheid’: ik ben hartstikke blij dat er laatst werklui over de vloer kwamen om een raampje te vervangen. En zo hoop ik dat zij op hun beurt blij zullen zijn als ik straks hun kids biologieles geef. Ik geloof namelijk dat elk persoon een niche in de maatschappij heeft. Wat de één niet kan, kan de ander wel. Maar ondanks deze wisselwerking van gebreken en pluspunten, zullen er altijd gaten blijven vallen. En in deze gaten vinden we Gods genade.

Terug naar de dakloze waar het allemaal mee begon. Toen ik hem na de lezing weer bij Het Smulhuis zag, wilde ik hem zeggen dat hij zijn staatloosheid maar moest accepteren en vanuit deze status moest proberen te doen waar hij zijn geluk en vrijheid in vindt. Helaas moest ik deze boodschap nog even inslikken, omdat de beste man die avond niet zo nuchter was. Toen hebben we maar wat over zijn liefde voor hardrockmuziek gepraat. Tja, niemand zei dat het makkelijk zou zijn...