Lisette Thooft las het boek 'Rotterdam, een ode aan de inefficiëntie' van Arjen van Veelen, en was gegrepen door zijn scherpe visie. Hoe het rendementsdenken het weefsel van de samenleving vernietigt.

Door Lisette Thooft

Af en toe sta ik bij de papiercontainer op de hoek een doos in stukken te scheuren. Een gave doos van stevig karton, waarin iets gezeten heeft dat ik wilde hebben en dat speciaal voor mij naar mijn huis of een nabije winkel is vervoerd. En elke keer geeft dat stukscheuren en weggooien me een unheimisch gevoel. Hoe kan het toch dat het normaal is, zelfs relatief milieuvriendelijk, om bijna nieuwe producten kapot te maken?

Hoe zijn we eigenlijk met ons allen in de ban geraakt van het doos-denken?

In het boek Rotterdam, een ode aan de inefficiëntie van de journalist Arjen van Veelen vond ik mijn onbehagen verwoord, verklaard en uitgediept. Het is zo goed geschreven dat ik geboeid doorlas, en zo scherp dat ik steeds meer ontzet raakte over de realiteit om me heen. Van Veelen kwam na jaren buitenland terug naar Rotterdam en vond de stad betoverend – tot hij beter keek. Eindeloos is hij door de stad en de haven gefietst en gevaren, heeft bij rechtszaken gezeten, geslapen in de noodopvang voor zwervers, meegelopen in demonstraties tegen afbraak. Hij vertelt zoveel dat ik niet wist: hoe rücksichtlos het bijzondere natuurgebied De Beer is verwoest voor de haven (ik heb er nog gewandeld als kind, op zondagmiddagen); hoe schrijnend de omstandigheden van zeelieden tegenwoordig zijn (gevangen op die immense schepen) en hoe grillig en onrechtvaardig de corona-relschoppers zijn berecht (lees het zelf, het is schokkend).

Van Veelen beschrijft de container als symbool voor “het vierkante denken” zoals hij dat noemt: “de overtuiging dat ons leven een logistiek proces is dat zo efficiënt mogelijk moet worden volgestouwd. Onze schoenen komen per vierkante container, ons eten in een kubus van de flitsbezorger, onze agenda’s vullen zich met vierkante blokken.”

Toen de container was uitgevonden konden meer spullen goedkoper vervoerd worden. Aan de basis: “Het is steeds hetzelfde idee: hoe haal ik meer rendement uit een vierkante meter.”

Voor minder efficiënte mensen, mensen aan de randen en de onderkant van de samenleving, niet kansrijk en niet hoog opgeleid, is steeds minder plaats. Zij worden de stad uit geknepen, zoals in de wijk Tweebos, waar ondanks al het protest honderden prima huizen met lage huren gesloopt werden om plaats te maken voor duurdere huizen, voor mensen met hogere inkomens en opleiding. Dat is gentrificatie en zulke opgeknapte wijken zien er leuk uit, met hippe barretjes en bakfietsende jonge ouders. Maar de diversiteit van de bevolking verarmt waar we bij staan – net als op de landbouwgronden buiten de stad, denk ik dan, niet toevallig – want dit worden enclaves van gelijksoortigen.

Bijzonder is ook het bezoek van de auteur aan de straat waar hij opgroeide, in Overschie, waar het gezin met zes kinderen in een klein arbeidershuisje woonde.

“We leefden klimaatbewust,” realiseert hij zich. “We sliepen onder heerlijk warme wollen dekens. Droegen zelfgebreide truien in plaats van Primark-rommel. Gingen nooit op vliegvakantie. We hadden geen wasdroger, maar een waslijn: zon en wind deden de rest.”

Zondags gingen ze naar de kerk, een vanzelfsprekendheid voor zijn ouders.

“Die kerk was ook toen al uit de tijd, een orthodoxe bubbel; maar ze ontmoetten er mensen van allerlei rangen, standen en leeftijden. Is mijn bubbel van identieke bakfietsmensen niet minstens zo kleingeestig?” vraagt hij zich af. “En ben ik niet zelf stiekem ook nog steeds een gelovige?”

Om zelf het antwoord te geven: “Efficiëntie is mijn god. Mijn boodschappen bestel ik online, Google Calendar bepaalt mijn liturgie. We runnen ons huishouden volgens de orthodoxie van just in time- logistiek, met een complexe supply chain van oppassen, schoonmakers, bezorgers. Als er eens een ‘kink in de kabel’ is tijdens het ‘spitsuur’, spreek ik van ‘een logistiek probleem’. Intussen ben ik zo gehaast dat ik de vieze Duo Penotti-monden van mijn kinderen al rennend onderweg naar school afveeg met handige weggooidoekjes. En ondanks al die efficiency: altijd het gevoel dat ik tekortschiet. Of is het juist dóór die efficiency?”

Het geloof in materialisme – de illusie dat meer geld en meer spullen ons leven verrijken – is een vorm van geestesziekte en Rotterdam van Arjen van Veelen beschrijft subliem hoe die ziekte is doorgedrongen tot in de haarvaten van de maatschappij. Het boek zou verplichte literatuur moeten zijn voor alle gemeenteraden, alle Tweede Kamerleden en het voltallige kabinet.

Arjen van Veelen, Rotterdam, een ode aan de inefficiëntie, de Correspondent, 368 blz. , €25,-.

Arjen van Veelen (Rotterdam, 1980) werkt als redacteur en columnist bij nrc.next en NRC Handelsblad. Daarvoor was hij leraar Grieks en Latijn en redacteur bij de Leidse universiteitskrant Mare.