Geloven is luisteren naar een echo. Niet in het rechtstreeks gezegde, maar in de wegstervende roep van het expliciete: daar zit iets. Eric Corsius ontdekte op Sicilië een ingetogen en raadselachtig laat-middeleeuws schilderij van de annunciatie van Maria. De kunstenaar laat alles in het midden, tart het verlangen naar eenduidigheid. Maar juist dat houdt scherp en oplettend.
Door Eric Corsius
Stug en uitbundig: als zodanig heb ik afgelopen zomer het eiland Sicilië leren kennen. Aan de ene kant is er de ontoegankelijkheid van het landschap, dat zich lijkt af te spiegelen in de kort aangebonden omgangsvormen van de Sicilianen in het dagelijks verkeer. Aan de andere kant zijn er de her en der onverwacht opduikende spilzieke uitingen van schoonheid en levenslust in de natuur, de monumenten en de religie. Tussen deze uitersten bracht ik mijn vakantie door.
De stugheid en ontoegankelijkheid uitte zich onder andere in het soms maanachtige landschap, in het ondoorgrondelijke gewoonterecht in het verkeer en in de labyrintische infrastructuur die je als reiziger soms doet wanhopen. Die hindernissen overwonnen hebbende en de oester moeizaam opengetrokken hebbende, stuit je echter op kleine en grote parels van kunst en natuurschoon.
De spilzieke uitbundigheid uit zich in de rijke vegetatie op de hellingen van de Etna, de barokke architectuur in sommige steden, de opeenstapeling van kunstperiodes in opgravingen en kerken en in losbandige religieuze gebruiken. Wat dat laatste betreft was ik de getuige van de processie met het beeld van de heilige Calogero door de stegen van Agrigento. Met veel masculien musculair vertoon werd dit loodzware beeld door de smalle straatjes getorst. Tijdens de onderbrekingen van deze tocht werd het innig omhelsd gezoend door jonge en oude mensen, die uit dit fysieke contact met de heilige hoop leken te putten voor hun tijdelijke en eeuwige heil. Het was een orgie van vroomheid.
Raadselachtige zwijgzaamheid
Een van de genoemde pareltjes, die ik opdook, lag diep verborgen in de door een verkeerschaos omgeven binnenstad van Palermo. Het is de Annunciatie van Antonello da Messina uit 1476. De aard van dit bijna onooglijke paneeltje, in bezit van een vervallen museum, staat in groot contrast tot de beschreven wilde vroomheid, die ook aan andere religieuze gebruiken op Sicilië eigen lijkt te zijn. Het lijkt alsof de stugge ontoegankelijkheid van het eiland zich hier nog eens laat gelden, maar op een milde manier, in de vorm van een ingetogen en raadselachtige zwijgzaamheid.
Hier zien we niet de sprookjesachtige taferelen die we kennen van de Vlaamse primitieven of van de fresco’s in Florence, laat staan de appelflauwte van de overweldigde moeder Gods van de barok of de romantiek. Hier zien we een vrouw die…. ja wat zien we? Door de titel weten we dat het gaat om de aankondiging van Jezus’ geboorte aan Maria van Nazareth. Maar op welk moment is zij betrapt door de schilder? Op het moment dat ze achter zich een ongenode de kamer hoort binnenkomen? In het ogenblik dat de indringer met zijn grootspraak haar stoort bij de Bijbellezing of het gebed? Zien we haar hier in gedachten verzonken nadat zij de boodschap heeft gehoord en de engel haar in verwarring heeft achtergelaten? Maant zij ons tot stilte, opdat zij het gehoorde kan ontwarren, ordenen en doorgronden?
Secundair
De kunstenaar laat alles in het midden: door de manier waarop hij Maria portretteert, door de concentratie op haar starende ogen en haar afwerende vingers, door de ingetogenheid en de soberheid van kleuren- en lijnenspel. Hij lijkt bewust te kiezen voor onrechtstreeksheid, zodat wij als kijkers eeuwig zullen gissen waarvan wij hier eigenlijk ooggetuigen zijn. De mantel van discrete liefde bedekt datgene waaraan ons verlangen naar eenduidigheid zich zou kunnen vastklampen. Zo houdt kunst ons alert en autonoom.
Zelfs als we zeker zouden weten dat we Maria hier aantreffen tijdens het moment suprême van de annunciatie: haar ogen en gebaren tonen haar in een secundaire, reagerende rol; niet in versmelting met het moment, doch in een na-denken erover of in een zich gereedmaken voor wat er nog meer komt. Het schilderij van deze meester laat zien dat geloof niet samenvalt met datgene wat of waarin wordt geloofd, maar altijd secundair is. Geloof is het luisteren naar een echo, een antwoord op een wegstervende roep, een zich schrap zetten voor wat komt. We geloven ad interim. God zelf is immers ook niet zo direct.
