Onze niet aflatende aandacht voor de coronacrisis vormt een excuus om voorbij te kunnen gaan aan problemen waar we geen raad mee weten, stelt Erik Borgman. Zoals de mensonterende omstandigheden waarin asielzoekers aan de grenzen van Europa verkeren en waarmee fotograaf Eddy van Wessel en documentairemaker Daimon Xanthopoulos ons confronteren. "Het kostte mij grote moeite de documentaire uit te kijken (...) Maar zelfs met een beperkt inlevingsvermogen kon ik mijn tranen niet bedwingen."
Door Erik Borgman
Dit wordt een bittere tekst. Het zou een tekst vol woedende verwijten geworden zijn, ware het niet dat ik mij realiseer zelf aandeel te hebben in wat mij zo bitter stemt. Ik weet niet precies welk aandeel, maar ik heb een aandeel. Ik lees ondertussen in het werk van Simone Weil (1909-1943), die zo hartverscheurend scherp heeft geschreven over le malheur, het verkeren in een uitzichtloos ongelukkige situatie.
Dat is wat ik zie en ervaar: een uitzichtloos ongelukkige situatie, elders en bij ons. Hoe verschillend het soort malheur ook is.
Zo lang mogelijk profiteren
Dit weekend gingen de cafés en bars weer open. Tot mijn verbijstering vult journaal na journaal zich met mensen die daar iets van vinden. Jongeren die daar blij mee zijn, horecaondernemers die klagen dat hun personeel een andere baan heeft gevonden tijdens de coronacrisis en niet terugkomen, waardoor ze niet zo vaak en zo lang open kunnen als ze willen. We worden gewaarschuwd niet al te veel uit ons dak gegaan met alcohol en drugs, want we zijn het niet meer gewend en misschien raken we wel overprikkeld.
Ik ben verbijsterd. Lang dacht ik dat we wij ons zozeer op de details van de COVID-19-pandemie stortten, omdat wij op het ziekelijke af gefixeerd zijn op onze angsten en zorgen. Inmiddels geloof ik dat wij vooral blij zijn een reden te hebben om niet te hoeven nadenken over wat er verder nog aan de hand is en waar we geen weg mee weten.
"Stiekem prijzen we ons gelukkig een reden te hebben om niet te hoeven nadenken over de aantasting van het klimaat en de afnemende biodiversiteit"
Ik geloof inmiddels dat we onszelf stiekem gelukkig prijzen dat we een reden hebben om niet na te denken over bijvoorbeeld de aantasting van het klimaat en de afnemende biodiversiteit, omdat we bij God niet weten wat we daarmee aan moeten. En dat we bezig zijn te proberen zo lang mogelijk van dit excuus te profiteren.
Uitzichtloos onvermogen
Want stel je voor dat we echt zouden gaan zien dat de toeslagenaffaire niet veroorzaakt is door een overijverige belastingdienst die deze ijver ook nog eens verkeerd richtte. Dat we ons weer gaan herinneren dat het bewust beleid was om mensen uit allerlei financiële regelingen weg te pesten. Dat het bewust beleid was om het aanvragen van extra geld zo moeilijk te maken en de straffen op het kleinste foutje zo verstrekkend, dat mensen er hopelijk van af zouden zien. We zouden met onze diepe malheur geconfronteerd worden, met ons uitzichtloze onvermogen om problemen op te lossen zonder ze af te wentelen op groepen mensen die zich slecht kunnen verdedigen.
Of stel je voor dat we in de spiegel zouden kijken die fotograaf Eddy van Wessel en documentairemaker Daimon Xanthopoulos ons voorhouden met hun project Over de grens. Het zien van Van Wessels foto’s in Trouw en het zien van de documentaire op de website van de krant zijn de aanleidingen van mijn bitterheid. Want zij leggen niet bloot wat wij niet wisten, maar zij onderstrepen wat wij al lang weten, wat we hadden kunnen en moeten weten: dat de wijze waarop mensen, op zoek naar een beter leven, aan de randen van Europa behandeld worden mensonterend is, evenals de situatie waarin zij verkeren.
Mensonterend
Mensonterend is geen algemene omschrijving. Het betekent hier dat concrete mensen concreet worden onteerd. Keer op keer op keer op keer op keer. Doordat ze worden genegeerd en worden geminacht. Doordat ze worden mishandeld en gebeten door honden. Doordat ze worden bestolen en bang gemaakt. Doordat ze jaren lang in een uitzichtloze situatie worden gehouden en ze voortdurend te verstaan krijgen dat het beter zou zijn dat zij niet zouden bestaan. Diepe en volkomen uitzichtloze malheur.
"De situatie op de grens tussen Kroatië en Bosnië-Herzegovina lijkt op die in de concentratie- en vernietigingskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Diepe en volkomen uitzichtloze malheur."
De situatie op de grens tussen Kroatië en Bosnië-Herzegovina, waar Van Wessel en Xanthopoulos hebben gewerkt, lijkt zozeer op die in de concentratie- en vernietigingskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat er zelfs sprake is van het syndroom dat daar in die kampen werd aangeduid als dat van Muselmänner: mensen die zich zelfs niet meer tegen hun uitzichtloze situatie verzetten en hun lot apathisch ondergaan. Levende doden.
In een situatie die door Europa in stand wordt gehouden om onze rechtstaat in stand te houden, zoals sommige politici nog altijd in staat zijn te zeggen.
Waar ligt de grens?
Je denkt steeds opnieuw dat nu de grens toch wel bereikt zal zijn van wat mensen zichzelf en de rest van de wereld menen te kunnen wijsmaken. In 2018 hield ik tijdens het zogenoemde Prinsjesdagontbijt een verhaal waarin ik het onvermogen aan de kaak stelde van politici en beleidsmakers om zichzelf effectief grenzen te stellen. De titel van de documentaire van Xanthopoulos en Van Wessel, Waar liggen de grenzen van Europa, doet datzelfde. Evenals de talloze rapporten die er inmiddels zijn over de mensenrechtenschendingen aan de randen van Europa. Ik vrees inmiddels dat Europa, dat wij geen grenzen kennen als het erom gaat haar grenzen onneembaar te maken.
Simone Weil heeft geschreven dat het bijna onmogelijk is mensen werkelijk te zien in hun ongeluk. Het kostte mij grote moeite de documentaire uit te kijken en mijn aandacht te houden bij wat ik zag. Wat ik zag dus niet te vertalen naar een algemene waarheid – de slechte behandeling van asielzoekers aan de Europese buitengrenzen, waarvan ik weet – maar de situatie werkelijk te zien. Het is mij bij lange na niet gelukt. Maar zelfs met een beperkt inlevingsvermogen kon ik mijn tranen niet bedwingen.
Tranen
Het was een uitdrukking van compassie: huilen om wat anderen overkomt. Het was echter vooral een uitdrukking van wanhoop: dit gebeurt met ons medeweten en in deze zin met onze medewerking. Met mijn medeweten en mijn medewerking. Welke conclusie trek ik hieruit? Wat vraagt dit van mij?
Simone Weil had het wel geweten. Zij was ernaartoe gegaan. Zoals vaker had zij met haar formidabele onhandigheid mateloos in de weg gelopen en het had zoals steeds haar gezondheid ondermijnd. Maar zij had niet gerust zonder de ellende te delen. Ik ben daar te laf en te verstandig voor.
Ik weet op dit moment niets anders te doen dan mijn gevoel van onvermogen en uitzichtloosheid te verenigen met het gevoel van onvermogen en uitzichtloosheid die Van Wessel en Xanthopoulos in beeld hebben gebracht. En te hopen dat God ons, zondaars, genadig wil zijn.
Erik Borgman
--------------------------------------
De lezing van Erik Borgman op het Prinsjesdagontbijt van 2018 is te lezen via: www.stichtingprinsjesdagontbijt.nl.
Bij een gevoel van onvermogen en uitzichtloosheid hoeft het niet te blijven. Blijf je daar zelfs te lang in vastzitten, dan wordt je gemakkelijk zelfdestructief. Zaak is het dus om HOOP te houden door te werken aan vergroting van de macht, geestkracht van mensen. Immers, als zij zich geborgen en bemind weten, dan kunnen ze heel veel aan, ook het afzien van eigen vrijheid en/of gewin ten bate van hen die weinig of niets hebben, en dat net zolang tot er een evenwicht ontstaat: niemand teveel en niemand te weinig. (2Kor.8, 11-15 m.n. 'Het is niet de bedoeling dat gij door anderen te ondersteunen uzelf in verlegenheid brengt. ( ) Voor het ogenblik vult uw overvloed hun gebrek aan, een andermaal zal hun overvloed uw gebrek verhelpen. Zo ontstaat het evenwicht waarover de Schrift spreekt' in Ex.16, 18.) Mensen kunnen daaraan echter alleen bijdragen als zij zich geborgen weten en bemind. De kerk zou aan dat zich bemind en geborgen weten bij de Heer en God veel kunnen bijdragen door meer systematisch godservaring te bemiddelen die juist dan kans van slagen heeft op momenten van pijn, verdriet en grote vreugde. Dus als mensen ultiem liefdevol onthecht zijn bij elkaar of in relatie tot Jezus, Maria enz. Pas dan zal "het slijk der aarde", alsmede tijd en vrijheid minder betekenis krijgen dan nu vaak het geval is. Wie zich niet geborgen en bemind weet, blijft gehecht aan zijn sores, aardse belangen en begeerten.
Erik Borgman probeert in zijn artikel de wonden aan te raken (Halik) en zijn lezers hierin mee te nemen. Dat is voor geen enkele lezer een aangename ervaring. Hij vraagt ons zeker niet om die wrede ervaring te koesteren. Maar de pastorale en theologische sprong naar de HOOP (zie reactie P. Agernent) lijkt vooral een poging om die wrede ervaring (en de doordenking daarvan) te ontwijken of te ontkennen. Ze is m.i. te goedkoop (Bonhoeffer).
Te goedkoop?
In een overweging uit de gevangenis te Scheveningen in 1942 schrijft p.Titus Brandsma OCarm (1942 in Dachau vermoord):
"In Gods hand
Zó kwaad heb ik het overigens niet.
En al weet ik niet wat het worden zal,
ik weet mij geheel in Gods hand.
Wie zal mij scheiden van de liefde Gods?
( )
Neem de dagen zoals ze komen,
de schone met een dankbaar hart;
en de kwade terwille van die volgen,
want het ongeluk is maar een voorbijganger."
En in een andere overweging, ook uit de gevangenis in Scheveningen in 1942:
"Veilig en gelukkig
Ik ben er helemaal thuis,
in dat kleine celletje.
Ik heb er mij nog niet verveeld,
integendeel.
Ik ben er alleen, o ja,
maar nooit
was Onze Lieve Heer mij zo nabij.
Ik kan het uitjubelen van vreugde,
dat Hij zich weer eens geheel
door mij heeft laten vinden,
zonder dat ik bij mensen kan
of de mensen bij mij kunnen.
Hij is nu mijn enige toeverlaat
en ik voel me veilig en gelukkig.
Ik wil hier altijd blijven,
Als Hij het zo beschikt.
Ik ben nog zelden
zo gelukkig en tevreden geweest."
En dat wachtend op veroordeling en transport naar een concentratiekamp en een gewisse dood. Als men dan bovenstaande kan beamen is men goedkoop bezig? Nee, daar wordt geleefd vanuit Godservaring die vrij maakt om te geven van al het aardse voor en aan een ander/Ander. En dat is precies wat we nodig hebben om ware humaniteit in deze wereld voor alle mensen dichterbij te brengen.
(Citaten uit "Titus...
De sprong in de hoop, hoe theologisch doordacht ook, is mij ook te snel.
De mensen waar het hier om gaat wordt werkelijk alle waardigheid ontnomen.
Beste Erik,
Dank voor je bijdrage. Die is me uit het hart gegrepen. Alleen al het benoemen is goed. De aandacht voor de 'stille rampen' wisselen we in een handomdraai om voor een nieuw nieuwsfeit.
Ik voel dezelfde wanhoop als jij.
Milieu, asielzoekers.... De informatie die ons vanuit de hele wereld elke dag bereikt is teveel om - alleen al als informatie- te verwerken. En dan heb je nog niks gedáán. En als je op de eigen kleine schaal iets probeert te doen, zie je pas echt hoe groot de problemen zijn.
Hoe zorgen we ervoor dat het teveel ons niet verlamt en dat we ook nog blij en dankbaar kunnen zijn voor al het goede in ons leven?
Dank Erik Borgman en anderen die de misère van vluchtelingen ter harte gaat en dit op deze manier onder de aandacht brengt.
Toch gaat het m.i. te ver wanneer Erik zegt: "dit gebeurt met ons medeweten en in deze zin met onze medewerking. Met mijn medeweten en mijn medewerking".
Daarmee doe hij zichzelf en ook anderen tekort , doordat hij er zich persoonlijk voor verantwoordelijk maakt/voelt wat daar gebeurt. Dan zou je je ook schuldig moeten voelen voor velerlei ellende wat er op deze wereld gebeurt waar wij weet van hebben.
Wanneer regeringsleiders/machthebbers hun macht misbruiken vanwege (financiële, geopolitieke) belangen zijn zij daarvoor verantwoordelijk. Wij kunnen dit aan de kaak stellen en er aandacht voor vragen zoals gebeurt in bv. Trouw etc. om in deze omstandigheden een keer te brengen.
NB. Mijn vrouw en ik proberen handen en voeten te geven in de opvang van een tweetal asielzoekers in onze nabije omgeving.