We zijn vaak geneigd de omstandigheden (of de ander) de 'schuld' te geven van negatieve gevoelens die we ervaren. Maar vaak is het effectiever wat vrijer om te gaan met onze eigen - vaak onbewuste - oordelen. Het zijn onze oordelen die aan de situatie betekenis geven. In deze debatbijdrage denkt psycholoog Bert Henning deze gedachte radicaal door. "Moet je dan maar gewoon doen waar je zin in hebt? Ja, waarom niet."

Door Bert Henning

Sommige woorden ervaren we als plat, vies, als onbeschaafd. Waarom? Is er iets met de letters, of de volgorde ervan? Nee, het zijn ‘onbeschaafde’ woorden, alleen omdat wij dat met elkaar zo vinden. (En wat wij vinden verandert in de loop der tijd. Toen ik jong was, was het woord poepen onwelvoeglijk; tegenwoordig lijkt het algemeen beschaafd Nederlands). Kortom normen en waarden verschuiven in de loop der tijd.

Naaktlopen in het openbaar is strafbaar. Op een naaktstrand of in de sauna is het heel gewoon. Is moord afkeurenswaardig? Volgens sommigen niet op het slagveld, of bij de koppensnellers. Mag overspel niet? De normen die mannen en vrouwen hierbij hanteren zijn vaak heel verschillend. Met andere woorden: normen en waarden verschillen afhankelijk van de situatie.

Waarden en normen zijn dus geen absolute waarheden. Als je ze wat kunt loslaten ben je al een heel stuk vrijer.

We zijn het zelf

Meer in het algemeen: het zijn niet de dingen an sich die noodzakelijkerwijs een oordeel oproepen, wij zijn het zelf die een oordeel, een betekenis geven aan bepaalde woorden, beelden, gebeurtenissen, groepen mensen. Dat geldt ook voor gevoelens als bijv. faalangst en schuldgevoel. Niet het feit dat je iets doet dat ‘fout’ lijkt is erg, wat erg is, wat vervelend voelt, is de betekenis die je er aan geeft, het oordeel dat je er over hebt. Dat het absoluut, objectief fout zou zijn en dat het op een of andere manier erg is dat je die fout gemaakt hebt. Als het je helemaal niets kan schelen om een flater te slaan, kun je lachend de wereld in en functioneer je waarschijnlijk beter. Wanneer je de betekenis die jij aan een gebeurtenis geeft, jouw oordeel, kunt loslaten, ben je vrij.

Angst

Ons oordeel hebben we vaak uit angst, angst om iets te verliezen. Bijvoorbeeld bij overspel: de ‘benadeelde’ partij is bang zijn/haar partner te verliezen, bang om op de tweede plaats te komen, bang met medelijden bekeken te worden etc. En in plaats van naar eigen gevoelens te kijken, krijgt de ander de schuld, hij/zij is degene die de normen overtreedt.

Je kunt ook zeggen: Je bent vrij als je niets meer te verliezen hebt. Maar dat hoeft niet te betekenen dat je in een situatie moet zijn waarin je alles werkelijk kwijt bent: je geld, je baan, je partner, je reputatie, je eigenwaarde. Al deze dingen kunnen er zijn, zolang je het eventuele verlies ervan kunt accepteren, als je er niet meer bang voor bent voor verlies (bijvoorbeeld vanuit de gedachte: alles stroomt, alles is veranderlijk - panta rhei). Dat geldt zelfs voor het verlies van je leven. Als je dat niet erg vindt ben je werkelijk vrij.

Dus: is er iets dat je dwarszit, kijk dan eens wat je wilt behouden. Denk daarbij niet alleen aan concrete dingen maar ook aan zaken als: je goede humeur, het beeld dat een ander van je zou moeten hebben, zekerheid, zelfrespect etc.

Gehecht

Als veel van wat ons dwars zit, slechts ons toevallig en veranderlijk waardeoordeel is, waarom hechten wij dan zo aan normen en waarden, en aan ons eigen oordeel? Omdat we willen houden wat we hebben en willen afdwingen dat een ander daaraan meewerkt: "Jij bent fout, jij moet je schuldig voelen, je moet gestraft worden." Dat idee werkt uiteindelijk tegen onszelf: we hebben het idee dat we zelf te kort schieten als we ons niet aan de regels houden, tot en met: het is verschrikkelijk als ík iets verkeerds doe. Op die manier leven we in angst in plaats van vrijheid.

Je kunt ook zeggen: omdat wij iets niet willen, leggen we de fout als het wel gebeurt bij een ander, ‘gij zult niet…’ terwijl we vergeten naar de andere kant van de medaille te kijken, namelijk naar ons gehecht zijn aan bepaalde opvattingen, ideeën, denkbeelden.

Grote bende

Maar als je normen en waarden loslaat, zal het dan geen grote bende worden? Gaat er dan geen wetteloosheid heersen, zoals je wel ziet bij oorlogen of natuurrampen, waarbij mensen aan het plunderen slaan. Maar pas op: ‘bende’ is opnieuw ons oordeel, gebaseerd op angst: raak ik niet iets kwijt dat ik wil houden?

Moet je je dan nergens iets van aantrekken? Gewoon maar doen waar je zin in hebt? Ja, waarom niet, waarom niet authentiek zijn, jezelf zijn, genieten, in plaats van in angst leven dat je bepaalde normen overtreedt of verwachtingen niet waarmaakt. Of dat anderen dat doen en jij daar schade van zal ondervinden.

En als je werkelijk zonder angst jezelf kunt zijn, valt de behoefte weg om iets van een ander te nemen, kapot te maken of een ander pijn te doen. Zelfs als die ander dat wel doet, heb je alle ruimte om jezelf en anderen te respecteren. Niet normen en waarden worden dan onze richtlijn, maar respect, of liefde, zo je wilt. 'Heb uw naaste lief, gelijk uzelf'.

Hoog ideaal

Is dat een te hoog ideaal? Misschien wel. Streven mensen ernaar? Ik denk het wel. Veel mensen noemen zichzelf christen en is het niet Jezus die dit ideaal waarmaakte, zich niet verzette tegen zijn kruisdood, niet in de verdediging ging, niet beschuldigde? 'Wie zonder zonden is, werpe de eerste steen.'

Ik denk dat er al veel gewonnen is als we onze eis dat de wereld op een bepaalde manier in elkaar zit, dat mensen zich op een bepaalde manier gedragen kunnen omzetten in een wens, een voorkeur.

Bert Henning is psycholoog met aandacht voor spiritualiteit. Hij schrijft regelmatig artikelen op zijn website: www.openoog.com