Met de afgang van Theresa May hebben kiezers opnieuw voor politieke verbijstering gezorgd. Politiek heeft een religieuze dimensie gekregen. Van politici wordt niet minder verwacht dan dat zij verlossing brengen. Een gevaarlijke ontwikkeling, vindt René Grotenhuis, die haaks staat op het sociaal christelijk denken.

Door René Grotenhuis

De vrijdagochtend, gisteren, werd beheerst door de Engelse verkiezingsuitslagen. Een jaar na het verrassende Brexit-referendum weten de Britten iedereen opnieuw te verrassen door in een paar weken tijd de ogenschijnlijke populariteit van Theresa May en haar conservatieve partij te laten verdampen.

Al eerder zagen we de verrassende winst van Trump in Amerika en de politieke aardverschuiving in Frankrijk, waar Macron vanuit het niets, zonder gevestigd partijapparaat, de presidentsverkiezingen wist te winnen. Er is al eindeloos veel over geschreven en geanalyseerd door mensen met meer verstand van politiek dan ik. Veel is er geschreven over de onderliggende sentimenten bij de keuze voor Brexit en Trump: diepe frustratie bij witte arbeiders in de VS en nostalgie bij de Britten naar hun eilandgevoel (‘wij zijn anders’).

Verlangen naar verlossing

Wat mij bezighoudt in het afgelopen jaar is de religieuze betekenis van politiek. In de stembus klinkt ook het verlangen naar verlossing. Een politieke leider is niet meer iemand die een programma vertegenwoordigt en op basis daarvan zijn werk als parlementariër en politiek leider verricht. Hij is een verlosser die het gevoel van vast te zitten doorbreekt en die een uitweg biedt naar een betere toekomst. Met de Brexit, met Trump, met Macron wordt alles beter. Nu gaan we echt de grote problemen oplossen en breken we uit de periode van stagnatie. Het paradijs is nu binnen handbereik. Soms zie ik die religieuze dimensie in de wijze waarop Trumpaanhangers hem prijzen en verdedigen: kom niet aan hun verlosser aan wie ze hun geloof hebben geschonken.

Politiek wordt religie omdat we met elkaar denken dat de problemen van deze tijd te ingewikkeld zijn om nog opgelost te worden op een gewone manier. De afgelopen jaren bevestigen dat beeld. Alles waar mensen zorgen om hebben en waar ze geen greep op hebben gaat gewoon door: globalisering, technologisering, terrorisme. Ondanks de fermheid waarmee steeds nieuw beleid en nieuwe oplossingen worden aangekondigd, ervaren mensen dat er niets verandert. De ongrijpbaarheid van internet en Facebook versterken dat gevoel.

Zo ontstaat een behoefte aan politiek als religie: aan een ingreep van iemand die in staat is die ongrijpbare complexe werkelijkheid in handen te nemen en het ten goede te keren, het weer doorzichtig te maken. Dan verlangen we naar mensen die boven de gewone politiek uitstijgen.

Onmacht

Deze religieuze dimensie van politiek als verlossing is daarom zo gevaarlijk omdat ze bouwt op de onmacht van mensen, op hun afhankelijkheid en het gevoel niet in staat te zijn zelf oplossingen te vinden.

Mijn traditie van het christelijk sociaal denken staat haaks op verwording van politiek tot religie. En dat is niet omdat christenen geen concurrentie verdragen als het gaat om verlossing (dat kunnen we na twintig eeuwen echt wel aan). Eén van de uitgangspunten van het christelijk sociaal denken is dat het primaat bij mensen zelf ligt als het om de inrichting van hun (samen)leven gaat. Daarbij is het de belangrijkste taak van de overheid om mensen en hun eigen organisaties daartoe in staat te stellen, zodat mensen zelf hun eigen oplossingen kunnen vinden.

Kracht van mensen

Het christelijk sociaal denken gelooft in de kracht van mensen en niet in hun afhankelijkheid. Dat betekent ook dat we de samenleving zo moeten inrichten dat mensen in staat zijn met hun beslissingen en keuzen daar richting aan te geven.

In het maatschappelijk debat leggen we voortdurend nadruk op onze keuzevrijheid en autonomie. Die beperkt zich steeds meer tot het puur persoonlijke zoals de discussie over voltooid leven. Ik vraag me soms af of we op die momenten de autonomiediscussie zo fel voeren omdat het de vlag is geworden op onze modderschuit van afhankelijkheid en gebrek aan sturing. Als het gaat over de inrichting van de samenleving en de economie en de richting waarin technologie ons stuurt, zijn we immers verdwaald en afhankelijk. Dat schept de ruimte waarin politici verlossers worden en politiek religie.