"Trump is niet de oorzaak van de staat van verwarring van het Westen. Zijn opkomst is het gevolg van die verwarring. En zij duurt maar voort", twitterde filosoof Emanuel Rutten. Op de vraag wat dan wel de (of een) oorzaak van de verwarring is, antwoordde hij desgevraagd met een verwijzing naar onderstaande beschouwing. Het Westen lijdt aan het verlies van een gemeenschappelijke betekenishorizon. "Wat ontbreekt, is een overstijgend samenhangend zinverband dat ons bezielt en waarin wij onszelf opgenomen weten."
Door Emanuel Rutten
Dat onze Europese maatschappij op drift is, valt bijna niet meer te ontkennen. De vraag is echter wat de oorsprong is van het steeds verder om zich heen grijpende verlies van binding. Kan er überhaupt wel een hoofdoorzaak worden aangewezen?
Web van factoren
Men zou kunnen opmerken dat dat helemaal niet kan. De maatschappelijke dynamiek is zo complex dat ieder mogelijk antwoord op de vraag naar de oorsprong van de Europese verwarring bij voorbaat gedoemd is om aan kritiek ten onder te gaan. We zullen moeten accepteren dat het ondoenlijk is om één cruciale oorzaak te destilleren uit het omvangrijke web van factoren die mogelijk een rol spelen in het verklaren van de maatschappelijke ontwikkelingen.
Gedeelde zinsamenhang
Zelf meen ik echter dat we wel degelijk de belangrijkste oorzaak van de toenemende Europese onthechting kunnen aanwijzen. Volgens sommige cultuurfilosofen is de hedendaagse Europese ontbinding vooral het gevolg van een doorgeschoten moderne consumptiecultuur. Ik deel deze analyse niet. Het probleem moet volgens mij gezocht worden in wat cultuurfilosoof Charles Taylor het verdwijnen van onze gemeenschappelijke betekenishorizon noemt. We beschikken niet langer over een gedeelde zinsamenhang die onze concrete individualiteit overstijgt. Wat ontbreekt, is een overstijgend samenhangend zinverband dat ons bezielt en waarin wij onszelf opgenomen weten.
Door het wegvallen van onze gemeenschappelijke inspiratiebronnen is het maatschappelijk leven in Europa vervlakt. Dit is funest voor onszelf en onze samenleving. Een uitweg zou kunnen zijn om opnieuw contact te maken met onze existentiële bronnen. Het religieuze is in Europa echter grotendeels aan het teloorgaan. Met name doordat het christendom zich uit onze Europese cultuur terugtrekt, worden bindende betekenisvolle zingevingsverbanden uitgewist. Hierdoor worden we teruggeworpen op slechts ons eigen individuele zelf.
Apathie
Het is mijns inziens vooral deze ontwikkeling die het vertrouwen van Europa in zichzelf ondermijnt. De bezieling, het levenselan, is uit onze samenleving aan het verdwijnen. Als gevolg daarvan grijpt een eroderend en mat soort van apathie om zich heen. Dát is volgens mij de werkelijke crisis van onze tijd. Europa is zijn vaste levensvormen en vormentaal in een snel tempo aan het verliezen door een gebrek aan liefde voor de eigen cultuur en traditie. Hierdoor verliest het het geloof in zichzelf, met alle gevolgen van dien.
In Europa verwaarlozen we inmiddels al decennialang de bezielende religieuze dimensie van het menselijk bestaan. En dit terwijl juist religie cruciaal is om tot een hechte leefgemeenschap te komen. Religie gaat niet voor niets terug op het Latijnse ”religare”, dat verbinden betekent. Religie ligt ten grondslag aan de eenheid van elke samenleving. Het is, zoals de socioloog Émile Durkheim reeds heeft laten zien, het samenbindende element van iedere cultuur. Iedere duurzame samenleving is religieus en moet dat ook zijn om als maatschappij überhaupt op termijn te kunnen blijven voortbestaan. Culturen vereisen een ziel.
In veel Europese samenlevingen glijdt de oorspronkelijke religieuze bezieling alsmaar verder weg. Daardoor gaan de sociale samenhang en bevlogenheid langzaam verloren. Een te ver doorgeschoten consumptiecultuur is dan ook eerder een symptoom van een dieper liggende oorzaak, dan zelf de oorzaak. Europa zou zich weer moeten willen laven aan zijn christelijke erfenis.
Dit laven kan prima samengaan met de aanwezigheid van bevolkingsgroepen met andere culturele tradities binnen de Europese grenzen. Dat is het punt niet. Bovendien is persoonlijke vrijheid een belangrijke waarde.
Bindmiddel
Mijn punt is wel dat iedere maatschappij voor haar voortbestaan een inspirerend bindmiddel nodig heeft dat verdergaat dan een louter abstract individueel ideaal als persoonlijke vrijheid. Het verlies van het Europese zelfvertrouwen is dan ook vooral te wijten aan het feit dat onze cultuur afstand genomen heeft van een bovenindividuele existentiële bezieling, die uiteindelijk alléén religieus en voor Europa meer specifiek christelijk kan zijn. Voor velen wellicht een ongemakkelijke waarheid, maar daarom niet minder werkelijk.
De hoogste deugd in het christendom is de liefde. Een liefde die gestalte krijgt in breed gedeelde leefvormen. Zo kan de weg teruggevonden worden naar binding, ja heling van onze cultuur. Zo kan tegenwicht geboden worden aan de verwardheid waarin Europa steeds verder wegzakt.
Existentiële religieuze bronnen
De individualisering is te ver doorgeschoten. Dat heeft geleid tot een vergaande maatschappelijke onthechting en verlies van bestemming. Als we in Europa weer teruggrijpen op onze oorspronkelijke existentiële religieuze bronnen, kunnen binding en gemeenschapszin hersteld worden. Alléén zo kan Europa de verwarring achter zich laten.
Dr. ir. Emanuel Rutten is als onderzoeker verbonden aan het Abraham Kuyper Centrum voor Wetenschap en Religie van de Vrije Universiteit in Amsterdam.
Deze beschouwing verscheen eerder in het Reformatorisch Dagblad
Lees hier: meer bijdragen van of over Emanuel Rutten
Teruggrijpen op de oorspronkelijke religieuze bronnen als bindmiddel in de samenleving kan alleen die uitwerking op de maatschappij hebben in de betekenis van de renaissance, een wedergeboorte waar het oorspronkelijke in vernieuwde gestalte zichtbaar en inspirerend wordt. Wat heeft de kracht in zich om die vernieuwing tot stand te brengen? Ik ervaar die kracht alleen in de antroposofie. Daar krijgt het individualisme ook de kracht mee van een bewust gewilde christelijke verbinding met de maatschappij.
Vermoedelijk zullen pas de onafwendbaar naderende catastrofen (economisch, klimatologisch; door volksverhuizingen of migratiestromen enz.) ons individueel en collectief op onze grondvesten doen schudden, en het (bij)geloven (tijdelijk) opnieuw leven inblazen. Diep ingrijpende veranderingen in ons bestaan betekenen immers ook een terugval in cultuur/beschaving, die de gemiddelde mens geen tijd laat om nog te filosoferen, c.q. te luisteren naar geleerden/leraren, wijzen/goeroes/kerkleiders of ouderen enz., vanwege de harde strijd om het overleven in barre omstandigheden. Overgeleverd aan zichzelf zullen mensen weer "primitief" worden en elementair reageren, overlevingsstrategieën kiezend tot er weer vrijheid en enige bestaanszekerheid ontstaat. Hernieuwde opkomst en wederom afkalving van welk geloven ook zal dan weer zijn gang nemen in de geschiedenis. Alle vermeende inzicht is immers tijdelijk, relatief en vooral gekenmerkt door projectie, wensdenken, fantasie, behoefte aan houvast desnoods met behulp van illusies. Zekerheid omtrent ons (niet-)weten krijgen we pas in onze dood, en daarvan is nog niemand teruggekeerd om ons te bewijzen hoe alles werkelijk in elkaar steekt. De goden zwijgen tenzij wij denken dat ze spreken. Wij produceren god, uit angst en primaire behoeften. Alles over 'boven' komt van 'beneden' i.c. uit onze eigen dikke duim! Elke moraal en levensbeschouwing of geloven is/blijft slechts te verdragen c.q. blijft bestaan zolang ze dubbel is! (Daar is overigens niets mis mee zolang het ons persoonlijk helpt om relatief vrij te leven, en we het axioma maar in ons achterhoofd houden. Iets anders menen en verkondigen of aan anderen opleggen/opdringen - namelijk dat we zeker weten dat het anders zit - zou het debiteren van onwaarheid c.q. een leugen betekenen, die onze kans op voortbestaan in gevaar brengt!) In afwachting van hetgeen komen gaat kunnen we niets anders doen dan onze zintuigen openhouden, ons verstand ontwikkelen en ons hart vrij en ontvankelijk/raakbaar houden! Wensen we elkaar succes!