"Trump is niet de oorzaak van de staat van verwarring van het Westen. Zijn opkomst is het gevolg van die verwarring. En zij duurt maar voort", twitterde filosoof Emanuel Rutten. Op de vraag wat dan wel de (of een) oorzaak van de verwarring is, antwoordde hij desgevraagd met een verwijzing naar onderstaande beschouwing. Het Westen lijdt aan het verlies van een gemeenschappelijke betekenishorizon. "Wat ontbreekt, is een overstijgend samenhangend zinverband dat ons bezielt en waarin wij onszelf op­genomen weten."

Door Emanuel Rutten

Dat onze Europese maatschappij op drift is, valt bijna niet meer te ontkennen. De vraag is echter wat de oorsprong is van het steeds verder om zich heen grijpende verlies van binding. Kan er überhaupt wel een hoofdoorzaak worden aangewezen?

Web van factoren

Men zou kunnen opmerken dat dat helemaal niet kan. De maatschappelijke dynamiek is zo complex dat ieder mogelijk antwoord op de vraag naar de oorsprong van de Europese verwarring bij voorbaat gedoemd is om aan kritiek ten onder te gaan. We zullen moeten accepteren dat het ondoenlijk is om één cruciale oorzaak te destilleren uit het omvangrijke web van factoren die mogelijk een rol spelen in het verklaren van de maatschappelijke ontwikkelingen.

Gedeelde zinsamenhang

Zelf meen ik echter dat we wel degelijk de belangrijkste oorzaak van de toenemende Europese onthechting kunnen aanwijzen. Volgens sommige cultuurfilosofen is de hedendaagse Europese ontbinding vooral het gevolg van een door­geschoten moderne consumptiecultuur. Ik deel deze analyse niet. Het probleem moet volgens mij gezocht worden in wat cultuurfilosoof Charles Taylor het verdwijnen van onze gemeenschappelijke betekenishorizon noemt. We beschikken niet langer over een gedeelde zinsamenhang die onze concrete individualiteit overstijgt. Wat ontbreekt, is een overstijgend samenhangend zinverband dat ons bezielt en waarin wij onszelf op­genomen weten.

Door het wegvallen van onze gemeenschappelijke inspiratiebronnen is het maatschappelijk leven in Europa vervlakt. Dit is funest voor onszelf en onze samenleving. Een uitweg zou kunnen zijn om opnieuw contact te maken met onze existentiële bronnen. Het religieuze is in Europa echter grotendeels aan het teloorgaan. Met name doordat het christendom zich uit onze Europese cultuur terugtrekt, worden bindende betekenisvolle zingevingsverbanden uitgewist. Hierdoor worden we teruggeworpen op slechts ons eigen individuele zelf.

Apathie

Het is mijns inziens vooral deze ontwikkeling die het vertrouwen van Europa in zichzelf ondermijnt. De bezieling, het levenselan, is uit onze samenleving aan het verdwijnen. Als gevolg daarvan grijpt een eroderend en mat soort van apathie om zich heen. Dát is volgens mij de werkelijke crisis van onze tijd. Europa is zijn vaste levensvormen en vormentaal in een snel tempo aan het verliezen door een gebrek aan liefde voor de eigen cultuur en traditie. Hierdoor verliest het het geloof in zichzelf, met alle gevolgen van dien.

In Europa verwaarlozen we inmiddels al decennialang de bezielende religieuze dimensie van het menselijk bestaan. En dit terwijl juist religie cruciaal is om tot een hechte leefgemeenschap te komen. Religie gaat niet voor niets terug op het Latijnse ”religare”, dat verbinden betekent. Religie ligt ten grondslag aan de eenheid van elke samenleving. Het is, zoals de socioloog Émile Durkheim reeds heeft laten zien, het samenbindende element van iedere cultuur. Iedere duurzame samenleving is religieus en moet dat ook zijn om als maatschappij überhaupt op termijn te kunnen blijven voortbestaan. Culturen vereisen een ziel.

In veel Europese samenlevingen glijdt de oorspronkelijke religieuze bezieling alsmaar verder weg. Daardoor gaan de sociale samenhang en bevlogen­heid langzaam verloren. Een te ver doorgeschoten consumptie­cultuur is dan ook eerder een symptoom van een dieper liggende oorzaak, dan zelf de oorzaak. Europa zou zich weer moeten willen laven aan zijn christelijke erfenis.

Dit laven kan prima samengaan met de aanwezigheid van bevolkingsgroepen met andere culturele tradities binnen de Europese grenzen. Dat is het punt niet. Bovendien is persoonlijke vrijheid een belangrijke waarde.

Bindmiddel

Mijn punt is wel dat iedere maatschappij voor haar voortbestaan een inspirerend bindmiddel nodig heeft dat verdergaat dan een louter abstract individueel ideaal als persoonlijke vrijheid. Het verlies van het Europese zelfvertrouwen is dan ook vooral te wijten aan het feit dat onze cultuur afstand genomen heeft van een boven­individuele existentiële bezieling, die uiteindelijk alléén religieus en voor Europa meer specifiek christelijk kan zijn. Voor velen wellicht een ongemakkelijke waarheid, maar daarom niet minder werkelijk.

De hoogste deugd in het christendom is de liefde. Een liefde die gestalte krijgt in breed gedeelde leefvormen. Zo kan de weg teruggevonden worden naar binding, ja heling van onze cultuur. Zo kan tegenwicht geboden worden aan de verwardheid waarin Europa steeds verder wegzakt.

Existentiële religieuze bronnen

De individualisering is te ver doorgeschoten. Dat heeft geleid tot een vergaande maatschappelijke onthechting en verlies van bestemming. Als we in Europa weer terug­grijpen op onze oorspronkelijke exis­tentiële religieuze bronnen, kunnen binding en gemeenschapszin hersteld worden. Alléén zo kan Europa de verwarring achter zich laten.

Dr. ir. Emanuel Rutten is als onderzoeker verbonden aan het Abraham Kuyper Centrum voor Wetenschap en Religie van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Deze beschouwing verscheen eerder in het Reformatorisch Dagblad

Lees hier: meer bijdragen van of over Emanuel Rutten