Grenzen aan de geneeskunde van de priester-filosoof Ivan Illich uit 1975  is een "verschrikkelijk relevant boek", vindt Lisette Thooft, "juist nu". Met mokerslagen geselt Illich de westerse medische stand. We worden ziek van de gezondheidszorg luidt zijn aanklacht. We zijn als de tovenaarsleerling, die zijn eigen dolgedraaide scheppingen niet meer stil weet te zetten.

Door Lisette Thooft

Bijna een halve eeuw geleden verscheen Grenzen aan de geneeskunde van de priester-filosoof Ivan Illich, ondertitel in de Nederlandse versie: “Het medisch bedrijf – een bedreiging voor de gezondheid?”

Voor Illich was dat geen vraag. De eerste zin van zijn boek luidt: “De gevestigde medische orde is een belangrijke bedreiging geworden voor de gezondheid.” (Mijn vertaling, ik las de Engelse versie). Een indrukwekkend, schokkend en verschrikkelijk relevant boek, juist nu.

Kort samengevat in mijn woorden betoogt Illich dat lijden en sterven waardig kunnen zijn, zinvol, liefdevol en zelfs mooi en vreugdevol. Maar niet als er dokters in de buurt zijn. Want die pakken onze autonomie af en maken van onze lichamen hun business. Het resultaat is niet dat we sterker en gezonder worden, maar dat we zieker, zwakker en afhankelijker worden en onze menselijke waardigheid verliezen.

Mokerslag

Ik las het boek met rode oortjes. Ongeveer de helft van elke pagina is bestemd voor noten en bronnen en ik stond perplex alleen al van de belezenheid en kennis van zaken van deze priester-filosoof, die zelf in zijn inleiding verklaart dat hij niets om gezondheid geeft. Hij is geïnteresseerd in menswording, in de kunst van het lijden en sterven.

En dan die stijl! Bijna elke zin is een mokerslag. Ik vertaal een stukje:

“Onderzoek naar de evolutie van ziektepatronen toont aan dat artsen de laatste eeuw niet méér invloed hebben uitgeoefend op epidemieën dan priesters in vroegere tijden. Epidemieën kwamen en gingen, door beiden vervloekt maar door geen van beiden geraakt. De rituelen die in medische klinieken worden uitgevoerd hebben er geen enkele beslissende invloed op, net zo min als de religieuze rituelen van vroeger. Als we het hebben over de toekomst van de medische zorg zouden we eens moeten beginnen dit feit te erkennen.” Dit boek kwam uit in 1975. Die toekomst is nu.

Iatrogenese

En dat is nog maar het begin van de aanklacht. Iatrogenese is ziek worden door medisch ingrijpen, ook wel: de negatieve invloed van de gezondheidszorg op de gezondheid. Dit gebeurt rechtstreeks, door talloze behandelingen en medicijnen die ons niet gezonder maar zieker maken. Maar minstens even erg is het indirecte effect, volgens Illich, bijvoorbeeld “wanneer de medische bureaucratie onze stress verhoogt en daarmee de gezondheid ondermijnt, wanneer ze onze afhankelijkheid van zorg versterkt en nieuwe behoeften creëert die schadelijk en pijnlijk zijn, wanneer ze het vermogen ondermijnt van mensen om ongemak en pijn te verdragen, wanneer ze onverdraagzaamheid tegenover het lijden en tegenover lijdende mensen vergroot, en wanneer ze ons zelfs het recht op zelfzorg ontneemt.”

Als je dit leest in een tijd dat sportscholen en zwembaden op advies van medische experts zijn gesloten evenals massagesalons, yogastudio’s en het gros van de alternatieve zorgpraktijken, terwijl slijterijen, snoepwinkels, snackbars en botoxklinieken lustig blijven draaien, krab je je toch even achter de oren. What would Ivan say?

Pijnlijk om te lezen is het hoofdstuk over sterven. De dood, zegt Illich, komt nu alleen nog maar “als zelfvervullende profetie van de medicijnman”. Een ‘natuurlijke dood’ is verworden tot het punt waarop een lichaam geen behandeling meer verdraagt. We sterven niet meer doordat we de laatste adem uitblazen of ons hart stopt, maar als de EEC-lijn vlak wordt. Ontroerend is een verhaal over een oude dame die op haar sterfbed van haar neef een glas wijn krijgt, hem met glanzende ogen bedankt en zegt: “Als je zo oud bent als ik zul je begrijpen dat de dood net zo noodzakelijk wordt als slaap.” Een half uur later is ze voorgoed ingeslapen. In onze ziekenhuizen daarentegen, schrijft Illich, heeft de mechanische dood alle andere soorten dood overwonnen.

Tovernaarsleerling

Wij zijn als de tovenaarsleerling, stelt hij, die een magische bezem aan het werk heeft gezet, maar die kunst is ons boven het hoofd gegroeid en overspoelt ons met rampen. En we kennen de toverspreuk niet waarmee we onze eigen dolgedraaide scheppingen kunnen terugdraaien.

Lees dit boek, tovenaarsleerlingen De Jonge, Rutte, Van Dissel, Gommers, Koopmans. Word er nederig van. Bezin u. Laat ons de verantwoordelijkheid voor ons leven en ons lichaam zelf weer dragen.