“Het protestantisme is een veelkleurige beweging die steeds weer vernieuwing brengt. Het is op en top democratisch en het heeft de ontwikkeling van democratie overal ter wereld sterk beïnvloed. De versplintering van het protestantisme is zijn zwakte, maar ook zijn kracht omdat het de mondigheid van mensen bevordert”, constateert Jan Jongeneel, emeritus-hoogleraar missiologie, in zijn nieuwste boek ‘Protestantisme als wereldwijde vernieuwingsbeweging, 1945-2020’. Het boek is uniek vanwege een brede, internationale blik op het groeiende protestantisme. Ruim 10 procent van de wereldbevolking is protestant.

Door Cees Veltman

U heeft de feiten over het protestantisme en de verdiensten ervan internationaal op een rijtje gezet. Maakt u dat trotser als protestant?

“Liever dan het woord trots zou ik het woord dankbaarheid gebruiken. Protestanten hebben niet alleen kerken, scholen en ziekenhuizen gesticht, maar zich ook ingezet voor democratie, mensenrechten en godsdienstvrijheid. Geen andere godsdienst, levensbeschouwing of ideologie heeft aan dienende liefde voor de mensheid een ultieme betekenis toegekend. Door dit liefdesgebod en de hiermee gegeven opdracht tot vergevingsgezindheid staat overigens het gehele christendom wereldwijd op eenzame hoogte.

Wereldwijd wordt het protestantisme gekenmerkt door taalvaardigheid, geloofsmoed en lofprijzing. Het is de grootste producent van Bijbelvertalingen, geloofsbelijdenissen en steeds weer nieuwe lofliederen. En het is een beweging van krachten, wonderen, tekenen en gebedsgenezingen. Theologische vernieuwing heeft het ook gebracht, maar op dit gebied is het moeilijker een wereldwijde trend te herkennen. In het Westen hadden we de grote theoloog Karl Barth, maar met hem kon je in andere werelddelen niet aan komen. Het is niet één enkele theoloog geweest die een stempel op het protestantisme heeft gezet, het zijn er velen geweest.”

“In de protestantse traditie heb je de geestelijkheid niet nodig om met God in contact te komen”

“Het protestantisme ontgroeide 500 jaar geleden het klooster. Het maakte kruis en opstanding tot focuspunt. Dat protest is nu niet meer binnenkerkelijk maar mondiaal gericht tegen alle personen en organisaties die godsdienstvrijheid en gelijke behandeling van mensen beperken en negeren. Het protestantisme heeft zich nu in alle landen ondergronds of bovengronds gevestigd. Het heeft gestalte gekregen in de oecumenische, evangelische en pinksterbeweging. Ook in onafhankelijke kerken en niet-kerk bewegingen.

Die versplintering wordt wel als grootste zwakte beschouwd, maar het is tegelijk de grootste kracht omdat het de mondigheid van mensen bevordert. Het is een singuliere beweging die het ambt van alle gelovigen erkent, in tegenstelling tot de rooms-katholieke kerk. Protestanten zien alle medemensen als personen die nooit gedegradeerd mogen worden tot middelen om een doel te bereiken. Zo is het protestantisme de grootste hervormingsbeweging binnen het christendom geworden.”

Het protestantisme is ook een personalistische beweging, schrijft u.

“Ja, voluit. Het gaat ervan uit dat mensen belangrijker zijn dan systemen. Alle ideologieën en ‘ismen’ die iets boven de mens plaatsen, zijn gevaarlijk omdat ze de mens ontmenselijken. In de personalistische geloofsovertuiging gaat het om de erkenning dat alle mensen voor Gods aangezicht gelijk zijn, dus gelijke rechten hebben op een menswaardig bestaan. Dit alles gebaseerd op liefde, vergevingsgezindheid en gerechtigheid. In de protestantse kerken is iedereen ambtsdrager, ook waar slechts twee of drie mensen in Jezus’ naam bijeen zijn. In de katholieke kerk kan de organisatie het individu maken of breken, in de protestantse traditie heb je de geestelijkheid niet nodig om met God in contact te komen. Luther liet zien dat christenen vrije mensen zijn omdat zij door Christus bevrijd zijn van de last van wettisch leven.

Protestanten nodigen iedereen uit de Bijbel als heilzaam woord van God te lezen, begenadigd te geloven, hopen en liefhebben en aan niemand anders dan aan God ultieme eer te bewijzen. De protestantse filosoof Kant was een apologeet van die mondigheid. Uit dit alles blijkt de mondigheid van protestanten. Dictators en intolerante samenlevingen kunnen moeilijk grip op hen krijgen.”

Die mondigheid vinden dictators zoals in China niet leuk. Juist nu het aantal protestanten daar het hardst groeit.

“Precies. In China was het protestantisme al sterk vóór de communistische tijd, als gevolg van veel zendingsactiviteit. De stichter van de republiek, Sun Yat Sen China, was protestant. Net als Tsjang Kai Sjek die naar Formosa (nu Taiwan) moest uitwijken voor de communisten. Ongeveer 60 miljoen Chinezen zijn protestant, vooral veel hoger opgeleiden. Ze vervullen een belangrijke maatschappelijke rol. Veel universiteiten en ziekenhuizen zijn door hen opgericht. Er is sprake van een ‘christelijke cultuurkoorts’. Er wordt zelfs gespeculeerd dat de helft van de Chinezen in 2050 christen is, tot schrik van de Chinese leiders.

Sommige protestantse kerken, de officieel erkende, zoeken samenwerking met de communistische partij. Andere kerken, meer op het platteland, zijn ondergronds actief, ook in veel florerende huisgemeenten. De Chinese leiders hebben daar weinig greep op. Ze kunnen ze niet uitroeien zoals ze doen met de Oeigoeren. Ze kunnen alleen proberen te voorkomen dat in hun land gebeurt wat gebeurde in Oost-Europa waar protestantse en andere kerken sterk hebben bijgedragen aan de ontmanteling van het atheïstische communisme. Vooral hun verhouding tot de rooms-katholieke kerk is gespannen omdat die, als zowat de enige staat, Taiwan als staat erkent.”

“Ook protestantse kerken zijn soms weinig betrokken op de samenleving”

U heeft ook kritiek op de Reformatie.

“Ja, de Reformatie begon als vernieuwingsbeweging, maar is uitgelopen op structuren en instituties. Gevarieerd tot en met egalitaire structuren, dat wel, maar structuren kunnen de vernieuwingsbeweging belemmeren. Ook zijn protestantse kerken soms weinig betrokken op de samenleving. In Rwanda bijvoorbeeld hebben de kerken zich niet gekeerd tegen de genocide van 1994, op enkele predikanten na. In Zuid-Afrika steunden blanke kerken de Apartheid. Amerika had in Donald Trump een protestantse president, net als nu Hongarije met Viktor Orban, maar zij doen geen recht aan wat het protestantisme traditioneel wil zijn. In de 28 landen waar protestanten de meerderheid vormen, wordt de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens lang niet altijd nageleefd.”

In het geseculariseerde Westen doen veel protestanten alsof de onderdrukking van medechristenen in andere landen hen niet aangaat, schrijft u.

“Ja, bij martelaren denken veel mensen vooral aan vroeger. Ze hebben weinig aandacht voor christenen die worden vervolgd en zijn meer bezig met de secularisatie in het Westen. In de Nederlandse politiek is de interesse ervoor incidenteel. De ChristenUnie, met Segers voorop, komt als enige voor vervolgde christenen op. Vroeger deed Kathleen Ferrier van het CDA dat. Vermoedelijk op aandringen van Segers, heeft de minister van Buitenlandse Zaken wel vragen gesteld aan China over een gevangengenomen predikant daar.

In 2018 zijn in China nieuwe regels voor religieuze zaken ingesteld die extra bevoegdheden geven om preventief en repressief op te treden. Al eerder werden in de kustprovincie Zhejiang verlichte kruisen op kerkgebouwen verwijderd omdat die te veel zouden opvallen. In 2019 zijn ondertekenaars van een verklaring die aandrong op een scheiding van kerk en staat en op de erkenning dat Christus de enige leider van de kerk is, dus niet de Chinese president, opgepakt en gevangengezet.”

Waarin zit, naast de nadruk op mondigheid, verder het vernieuwende van het protestantisme?

“In de nadruk op constante vernieuwing, zie ook de steeds weer nieuwe Bijbelvertalingen, het voortdurende aanpassen aan de omstandigheden die per land sterk verschillen. Elk land heeft zijn eigen problemen en dus ook andere antwoorden. Dat merkte ik zelf toen ik in Indonesië werkte als zendingspredikant.”

Protestantisme en islam beïnvloeden elkaar, schrijft u.

“Veel moslims in het Westen zijn ‘protestant’ geworden in hun verstaan van de Koran door die te lezen zonder rekening te houden met traditionele opvattingen en interpretaties en zonder raad te vragen aan imams, zegt de Amerikaanse islamoloog Kecia ‘Ali. De moderne islam staat in een diepgaande protestantse traditie, vooral soeni-moslims, wat denkwijze en leefwijze betreft. Het protestantisme dringt bij moslims aan op algehele naleving van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. En op terugkeer van de traditie naar de Koran en vooral de oudste verzen daarin. Tegelijkertijd beïnvloedt de islam het protestantisme.”

“Versta je onder de kerk, de kerk van Rome of de plaatselijke gemeente?”

Ook zonder de oprichting van protestantse kerken, zou de katholieke kerk wel zijn hervormd, volgens de katholieke historicus Rogier, omdat in de zestiende eeuw veel hervormers rondliepen. Is een kans gemist om de rooms-katholieke kerk te hervormen?

“Ja, er gistte veel in die tijd, maar ik geloof niet in die stelling van Rogier. Het gaat hier om de vraag wat je onder ‘kerk’ verstaat, de kerk van Rome of de plaatselijke gemeente. De protestantse ideeën waren sterk geworteld in het volk. De Bijbel werd in landstalen vertaald, de katholieke vertaling werd niet langer aanvaard De behoefte om onder de hegemonie van Rome en de paus uit te komen, was groot. De Reformatie was meer dan een toevallige speling van de kerkhistorie. Ze hing in de lucht. Het sentiment dat de ‘paapse mis een vervloekte afgoderij’ is, volgens de Heidelbergse Catechismus, omdat brood en wijn in lichaam en bloed zouden veranderen, leeft deels nog steeds.

De kerkhervormers hebben nog wel geprobeerd binnen de katholieke kerk te blijven, maar dat is ze niet gelukt. Het protestantisme werd door de kerk officieel veroordeeld. Ook overheden hebben een terugkeer naar de katholieke kerk verhinderd omdat ze onder het juk van de keizer en de paus uit wilden. Zonder hun steun zou Luther het als kerkhervormer waarschijnlijk niet hebben gered.”

Wat hoopt u voor de toekomst van het protestantisme?

“Het protestantisme heeft niet de bedoeling om het rooms-katholicisme en de orthodoxe kerken te verdringen, maar om samen tot vernieuwing van het geloof te komen. Ik hoop op een bloeiende oecumene en tegelijk dat het protestantisme zijn eigenheid zal behouden.”

----------------------------------------------------

 Jan A.B. Jongeneel, ‘Protestantisme als wereldwijde vernieuwingsbeweging, 1945-2020’, KokBoekencentrum, 344 blz., € 29,99.

Jan A.B. Jongeneel, Nederlandse zendingsgeschiedenis, ontmoeting van protestant-christelijken met andere godsdiensten en geloven (1917-2017), Boekencentrum, 752 blz., € 19,09.