“Waar halen wij in Nederland het recht vandaan om mensen die voor een dictator vluchten bij de grens te weigeren?”, vraagt Thomas Quartier, de nieuwe Theoloog des Vaderlands zich af. Hij is benedictijn, hoogleraar theologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en aan de Universiteit van Leuven, muzikant, spreker en schrijver. “Religie is voor mij in de eerste plaats een kwestie van existentieel zoeken met een radicaal open einde. Geloven is vooral doen.”

Door Cees Veltman

Ben je er als ‘Nederlandse premier van de theologen’ net zoals premier Rutte voor alle Nederlanders?

(Lacht) “Misschien eerder minister van Buitenlandse Zaken of ambassadeur. Het ligt er natuurlijk aan hoe je het probeert in te vullen. Het is nog een zoektocht voor mij. Moet ik nu over mijn eigen theologie vertellen of moet ik een zo breed mogelijk theologisch overzicht bieden? Voor mij is het meest doorslaggevend dat ik als monnik een iets andere positie inneem. Een monnik krijgt iedere dag het besef mee dat je niet alleen voor jezelf spreekt. Ik sta voor een orde en een levensvorm. In het alledaagse leven in een kloostergemeenschap merk je altijd duidelijk dat je zelf niet het middelpunt bent. Je hebt naar buiten toe een taak om iets te vertellen, maar dat is een kwestie van doorgeven van wat je hebt geleerd en ervaren. Ik vind het eervol en mooi om ambassadeur te mogen zijn, maar als je mij ‘koopt’ dan ‘koop’ je mijn orde mee.

De verleiding om je eigen mening te geven over van alles, is dan nog steeds groot, nu ik overspoeld word door verzoeken. Maar even praktisch: als ik thuiskom in de abdij, moeten er genoeg mensen bij de vespers zijn. Dat is dan belangrijker dan andere zaken. Dus ik heb niet de pretentie om premier te zijn. Als ik een beetje spreekbuis mag zijn en een beetje mezelf mag blijven en iets mag uitstralen van mijn orde, mijn vak en mijn inspiratie, ben ik al blij.”

Wil je er zijn voor alle Nederlanders, ook voor de atheïsten?

“Voor mij is de basis dat ik er voor iedereen wil zijn, ook voor de atheïsten, absoluut. Maar de vergelijking met Rutte gaat mank, want ik heb geen beslissingsbevoegdheid en zoek die ook niet. De premier wel, althans meer dan ik. In een pluriforme samenleving als Nederland heb je veel factoren die ons wereldbeeld bepalen. Religie is daar een van, of dat nou je eigen religie is of helemaal niet, dat doet daar geen afbreuk aan.

Neem de kwestie van migratie. In onze orderegel staat: iedere vreemdeling moet ontvangen worden als Christus zelf. Daar leid ik de vraag uit af: waar halen wij het recht vandaan mensen aan de grens van de Europese Unie te weigeren die de pech hebben gehad door een dictator te worden bestuurd? Dat is een radicale vraag die ik meen te kunnen ontlenen aan mijn spiritualiteit en de theologische reflectie daarop. Die vraag kan natuurlijk ook gesteld worden door iemand die niks met Christus heeft. Dat doet aan de vraag geen afbreuk. In het politieke debat kan die vraag een prikkel zijn.  Theologie heeft wel degelijk een publieke functie die iedereen kan aanspreken.”

Hoe krijgen we de angst voor migranten weg?
“Die krijg je niet in één keer weg. Ik geloof er niet in dat je met een politiek statement de kwestie kan oplossen. Ik ben daar ook niet deskundig genoeg voor en niet de persoon voor. Je kunt je alleen afvragen hoe je zelf zo gastvrij mogelijk kunt zijn. In een klooster proberen we dat te zijn: iedereen is welkom. Dat lukt lang niet altijd, maar de ontmoetingen die je dan hebt met mensen die je niet kent, zijn verrijkend. Met elke ontmoeting die je hebt, kan je angst kleiner worden. Dat noem ik een moleculaire revolutie, een revolutie van de kleine stappen. Ik zou graag willen dat we hier in het grote klooster van Leuven meer mensen konden opvangen, maar er komen nog maar weinig mensen uit andere werelddelen spontaan opdagen. Daarom hebben we al wel een woonunit ingericht voor zusters uit niet-westerse landen die hier theologie komen studeren. Dat zijn er nu twaalf. Dat vind ik al een enorme verrijking. We hopen en verlangen dat dat groeit.”

Over contact met agnosten en atheïsten gesproken, wordt het onderscheid tussen ‘gelovigen’ en ‘ongelovigen’ niet overdreven?

“Dat denk ik ook. De oude mystici verlangden er al naar om dicht bij hun ervaring en bij God te komen. Ze hadden het gevoel: ik ben door God gezien, maar ik laat alle beelden daarvan, zelfs alle namen daarvan, los. In het monnikendom leven wij nog steeds in een wolk van het niet weten. Ik kan wel vertellen over mijn zoektocht. In januari komt een boek van mij uit met kloosterverhalen om verhalend antwoorden te geven tijdens mijn zoektocht. Verhalen zeggen soms meer dan argumenten. In de zin van ‘storytelling’ past dat goed bij wat op veel gebieden van het leven al wordt toegepast, en het is ook een poging om de grens tussen theologisch en creatief schrijven te overbruggen.

Benedictus zegt: de monnik moet God zoeken, niet dat je God gevonden moet hebben. Als je het klooster in wilt treden, wordt er vooral gekeken: ben je een zoeker? Zo zie ik mezelf wel. Ik noem me een niet-wetende, een in die zin ‘agnostische’ monnik. Daar krijg ik de meeste reacties op. Religie is voor mij in de eerste plaats een kwestie van existentieel zoeken met een radicaal open einde. Dat herkennen veel mensen, merk ik. Zij voelen zich zoekers en wij missen samen die openheid daarvoor in kerkelijke en theologische uitspraken. Ik zeg dit niet om agnosten te willen aanspreken. Ik ben er zelf een, althans een beetje...”

Zoeken als basishouding is heel mooi, maar moet je uiteindelijk ook niet eens met antwoorden komen?

“Die antwoorden liggen voor mij vaak in symbolische gebaren en rituelen, liturgie en bidden. Veel mensen die niet weten of ze in God geloven, willen wel bidden, een kaarsje opsteken, buigen, eerbied voelen voor iets. Ik zie dat hier in de abdijkerk dagelijks. Mijn enige antwoord op de vraag naar antwoorden is dat ik een gelovig basisvertrouwen heb dat mij ervan overtuigt dat er altijd een goede weg is, dat we altijd naar meer kunnen verlangen, ook al kunnen we het nooit bereiken. Het is er, maar wat en hoe precies, daar kan ik geen antwoord op geven, behalve in de prachtige vormen die de verschillende kerkelijke tradities ons aanreiken: de Schrift, de sacramenten en ga zo maar door. Die helpen je, niet om de vraag te sluiten. Ik ben een man van de radicale vragen, niet van de antwoorden.”

Ligt in die zoektochten naar zin niet te veel nadruk op het individu?

“Benedictus was zich daarvan bewust. Het zou mooi zijn als een individu alle inspiratie in zichzelf zou kunnen vinden, maar dat is van één mens meestal te veel gevraagd. Daarom zag hij het zoeken graag in gemeenschap gebeuren en stichtte kloosters. Zo zie ik het ook. We leven in een tijd waarin mensen autonoom zijn wat het zoeken naar zin betreft, maar de behoefte aan gemeenschap is levensgroot. Dat merk je doordat veel mensen naar kloosters komen. Benedictus waarschuwt ervoor dat zoeken te individualistisch te maken. Als je kloosterbewoners vraagt wat hun persoonlijke zoektocht en godsbeeld is, krijg je daar totaal verschillende antwoorden op, maar ze leven en bidden wel samen. Dat is een mooi model voor kerkzijn.”

Je spreekt van ‘Open einde van je verlangen’, de titel van een boek van je. Wat is dat verlangen?

“Die titel is ontstaan rond mijn plechtige professie, mijn keus en gelofte levenslang monnik te willen zijn. Ik dacht: heb je het nu in je zak, ben je nu een stap verder? Nee, want dat radicale verlangen is het leven. Ik weet dat dat verlangen nooit vervuld wordt, maar het zal er wel altijd zijn. Dat is onwankelbaar. Dat vind ik het begin van religie. Voor dat open einde hebben we vaak geen woorden, maar ik vind het de mooiste godsomschrijving die ik ken. Voor mij staat het woord God dus precies voor dat onwankelbare doel van ons verlangen dat we nooit zullen bereiken. Maar op de een of andere manier, bij tijd en wijle, is het toch aanwezig.

Veel verder dan dat kom ik niet, maar dat hoeft ook niet, want ik kan zo de gezangen en de sacramenten op een natuurlijke manier beleven. Ze zijn niet zelf het open einde, want daarvoor gebruiken we het woord God. Veel mensen kiezen daar andere woorden voor. Prima als je mij daarvan overtuigt, maar ik heb nog geen beter woord dan ‘God’ gevonden.”

Roept het gebruik van het woord God niet meer misverstanden en onnodige verwijdering tussen mensen op dan dat het verheldering biedt?

“Toen ik studeerde in de jaren negentig, in Nijmegen, moest je altijd als een kat om de hete brei om het woord God heen draaien. De tijd dat het woord God tot gigantische irritatie leidde, is volgens mij voorbij. Mijn 18-jarige studenten hebben die scepsis niet meer. Ze hebben geen religieuze basis-DNA, maar ook geen aversie. Wanneer ik met ze naar het klooster ga, vinden ze het kloosterleven gewoon interessant. Daar ergeren ze zich niet aan. Dat was zo’n vijftien jaar geleden nog niet zo.”

Veel mensen zeggen dat ze God niet zien in de wereld.

“Zo’n beeld van een God die op een voor ons zichtbare manier ingrijpt, heb ik niet. Ik kom uit een tijd van sterk rationele theologie waarbij we vooral objectief moesten praten over ervaringen van mensen. Zo ben ik een vrij sceptisch en ongelovig type geworden, denk ik, maar dat heb ik inmiddels voor een stukje weer losgelaten. Dat scepticisme is helemaal niet slecht, maar als je daardoor helemaal niets meer durft te benoemen, hou je niks meer over. Daarom zeg ik nu dat de christelijke traditie een bevoorrechte articulatie is van het verlangen naar God, en ook van Gods aanwezigheid.

Het is ook weer een trend om God in de natuur te zien. Dat is waardevol en interessant, maar voor mij persoonlijk gaat het meer om God in de mens. In die zin wacht ik niet op de wederkomst van Christus omdat hij naar mijn gevoel iedere dag wederkomt. Dat zie je in de liefde tussen mensen, in betoonde solidariteit. Dat is het goddelijke dat in ieder mens zit.

Edward Schillebeeckx - mijn theologische peetoom of grootvader - staat duidelijk voor dat antropologische beeld van God. ‘Mensen als verhaal van God’ is de titel van een van zijn boeken. Zijn visie heeft me gestempeld. Ik lees ook Erik Borgman met veel waardering, maar Schillebeeckx heb ik met de paplepel ingegoten gekregen. Erik is meer systematisch theoloog en ik niet. We hebben een verschillende gereedschapskist. Ik kijk naar praktijken en rituelen en probeer daaruit betekenis te ontlenen. Erik kijkt veel meer naar teksten. Naar mijn gevoel vult dat elkaar goed aan. We hebben dezelfde ‘drive’. Ik denk dat Schillebeeckx onze gezamenlijke grootvader is.”

Schillebeeckx vertelde mij eens dat hij als kind zo onderzoekend was dat hij de pop van zijn zus sloopte om te zien hoe die in elkaar zat.

“Tegen mij zei hij eens: ik ben nu bijna 70 jaar theoloog, maar als je mij vraagt de triniteit uit te leggen, kan ik dat nog steeds niet. Toch kan ik er in het klooster wel elke dag over bidden en zingen. Zo zie ik het ook. Geloven is in eerste instantie een kwestie van praktijk. Misschien is het geloof dat tussen de oren zit, de meest overschatte kant van religie. Mijn oma bijvoorbeeld, was totaal niet bezig met begrippen als triniteit of het lam Gods. Zij ging gewoon naar de kerk, bad en van daaruit probeerde ze een goed mens te zijn. Dat is de houding van veel mensen.

Ik zeg niet dat nadenken over religieuze begrippen onzin is, maar wij zien veel dingen over het hoofd als we gelovig en ongelovig van elkaar blijven onderscheiden. Ik ben ook zelf niet dagelijks bezig met de vraag of God bestaat, het is niet echt een issue voor me. Beelden van God kan ik gemakkelijk loslaten, maar dat oervertrouwen en dat verlangen, daar denk ik geen seconde over na, want dat is er toch gewoon?”

Je wilt een profetisch geluid laten horen, zoals de Bijbelse profeten deden. Hoe verhoudt zich dat tot het ‘niet weten’?

“Het gaat niet om mijn stem, maar om de stem van de Bijbelse profeten. Dat waren fantastische figuren die zich niks aantrokken van wat anderen over hen zeiden. Ze vroegen zich niet af of het haalbaar was wat ze wilden. Ik weet niet of ze zichzelf als ‘weters’ beschouwden. Ze wilden iets doorgeven wat essentieel was vanuit de traditie. Als ons dat nu weer een beetje lukt, zou ik dat heel fijn vinden.

Ik wil een selectie maken uit hun profetieën en een atheïstische schrijver, een agnostische dichter of een alternatieve theoloog daarover laten nadenken. Ik ben ontzettend benieuwd wat daaruit komt. Ik vind het ook een model van theologie bedrijven dat je vanuit de traditie kijkt naar de actualiteit. Een voorbeeld daarvan is wat Benedictus zei over vluchtelingen. Als mensen zeggen: ja, ja wel mooi allemaal, maar hoe zit het met de haalbaarheid, moet je durven te vragen: hoezo eigenlijk niet? Leg dat nou eens uit!

We hebben profeten gekend als Martin Luther King. Misschien zijn ze er vandaag ook wel, maar we leven nu in een cultuur waarin iedereen die een beetje idealistisch is, al snel de grond wordt ingeboord. Misschien zijn de stemmen van de milieuactivisten wel profetisch en kunnen we daarmee een verrassend laboratorium voor verandering openen.”

Thomas Quartier, Blijven, omarm wat op je pad komt, Adveniat, 228 blz., € 19,95.

Thomas Quartier, Bedezang, Liederen bidden door de dag, Adveniat. Boek en CD, € 16,95.

Thomas Quartier, Open einde van je verlangen, Adveniat, 128 blz., € 14,90.