Ruim een week na Pasen komt theoloog Erik Borgman er nog eens op terug. Begrijpen we wel waar het met Pasen om gaat. De pointe is, volgens Erik, dat er zich gebeurtenissen voordoen, die alles doen stilvallen. Dat stilvallen willen we graag snel wegwerken. Maar het is juist nodig om erbij te blijven, wil je iets nieuws ontdekken. Nieuwe gedachten, nieuwe betekenis, nieuw leven. De dood van Jezus was zo’n moment waarop alles stilviel. Maar dan, in het graf, waar elk verhaal per definitie doodloopt, wordt nieuw leven verkondigd. De moderne cultuur, maar ook de moderne theologie, heeft het er maar moeilijk mee, met dat verhaal van nieuw leven dat volgt op de doorgang door de dood.
Door Erik Borgman
Hoe ontstaat eigenlijk betekenis? Hierover gaan de verhalen van Pasen in het Nieuwe Testament. Betekenis loopt dood – letterlijk. Een verhaal, het verhaal van het leven van Jezus van Nazaret is afgelopen. Dat dit verhaal dat het leven zoals Jezus dit samen met zijn leerlingen leidde een voorafbeelding was van hoe de wereld bezig was te worden, valt niet langer te handhaven. Er is het verraad van Judas en er is de ontkenning van Petrus dat hij ooit iets met deze mens en deze geschiedenis te maken zou hebben gehad. Er is vooral de stilte: de meeste leerlingen van Jezus die daarvoor met name genoemd werden, raken simpelweg buiten beeld. Er is alleen nog de taaie trouw van de vrouwen, maar zij treffen aanvankelijk alleen afwezigheid aan. Tot er een nieuwe stem klinkt, een nieuw verhaal begint, een nieuw perspectief wordt aangebracht. In het graf, de ruimte van de dood zelf waar per definitie elke betekenis eindigt en elk verhaal doodloopt, wordt nieuw leven verkondigt. Zo ontstaat betekenis.
Buiten beeld
Maar het lijkt wel alsof we deze bijzondere manier van nieuwe betekenis ontwaren van twee kanten tegelijk buiten beeld proberen te drukken. Van de ene kant proberen theologen en bijbelwetenschappers al enkele generaties te laten zien dat het met Pasen ‘eigenlijk’ gaat om het herstel van betekenis. Jezus verkondigde het koninkrijk van God en de betekenis van Pasen zou zijn dat deze Sache Jesu nog steeds verkondigd moet worden. Nu het niet meer door Jezus kan, moeten zijn leerlingen dat doen. Hiermee zou Jezus dan ook ‘eigenlijk’ zijn eigen Joodse traditie voortzetten en voor niet-Joden openen. Maar hiermee wordt het Nieuwe Testament geen recht gedaan.
Het zijn voor de nieuwtestamentische schrijvers niet de overgeleverde geschriften die het leven van Jezus betekenis geven. Maar omgekeerd opent het leven van Jezus op een nieuwe manier deze overlevering. Het meest dramatisch wordt dit verbeeld door Paulus die van zijn paard valt en enige tijd verblind en verstomd blijft door het licht van de bij God levende Jezus dat hij te zien krijgt. In het verhaal van de leerlingen die naar Emmaüs lopen is het de na zijn dood op een nieuwe manier levende Jezus die de Bijbelse geschriften uitlegt en ze een tot dan toe ongehoorde pointe geeft. Deze pointe is Jezus zelf en zijn via de dood naar het leven leidende geschiedenis. Niet wat Jezus gezegd en gedaan heeft stond eigenlijk altijd al geschreven, maar wat geschreven staat wacht erop nieuw uit de dood van de betekenisloosheid te worden opgewekt. De Schriften hebben geen betekenis, die vervolgens wordt vervuld. De schriften krijgen betekenis vanuit de na zijn dood opgewekte Jezus die zich toont als hun onverwachte vervulling.
Verzet tegen stilvallen
Van de andere kant lijkt bij hedendaagse mensen alles zich te verzetten tegen de ervaring van stilvallen en doodlopen. Wij hebben altijd iets te zeggen en wij weten altijd iets te doen. We willen, nee eisen dat alles relevant is, dat wil zeggen betekenis heeft voor ons leven zoals het is en zoals we het zien. Dat er iets fundamenteels mis zou kunnen zijn met dit leven en hoe het gezien wordt, lijken we ons zozeer niet meer te kunnen indenken dat wanneer we erop dreigen te stuiten, we liefst een ommetje maken.
Mijn studenten lijken er vooral op gericht te zijn dat de collegestof hen niet in de war brengt. Na een college over het massale sterven in de kampen van Hitler en Stalin en de wijze waarop dit de vraag naar de betekenis van het leven en de beschaving fundamenteel veranderde en voorgoed tot een probleem maakte, ging het gesprek tussen hen naadloos verder waar het drie kwartier eerder gestopt was: met het beoordelen van het nieuwe kapsel van één van hen. Blijkbaar begrijpen zij heel goed dat de universiteit zich niet langer meent te kunnen permitteren studenten te leren het tot nu toe ondenkbare te denken. Een college is van belang in de mate waarin het relevant is voor het behalen van een diploma.
Stilvallen
Ik las de laatste dagen een aantal teksten van Jean Vanier, de geestelijk vader van de L’ache-gemeenschappen. In die gemeenschappen staan mensen met een verstandelijke beperking centraal. Niet omdat wij gezonden zijn hen hulp te bieden, maar omdat zij vanwege hun kwetsbaarheid en hun verlangen naar gemeenschap iets belichamen, wat degenen die geloven dat ze aan het stuur zitten en van niemand afhankelijk zijn nu juist nodig hebben: zij tonen de noodzaak dat we stilvallen en de betekenis ontvangen die dan kan ontstaan.
Hans Bergman, een inwoner van Het Dorp in Arnhem, schreef ooit in de zestiger jaren een boek over zijn 'leven als gehandicapte'. In gesprek met hem zei ik hoe zinvol ik zijn leven ervoer. Hij maakte mij van zoveel dingen bewust waarvan ik het bestaan niet zou hebben bevroed als hij niet gehandicapt zou zijn geweest. Hij stond verbaasd. Wilde daar niet aan. Het was een vreemde gedachte voor hem, een onbekende benadering, dat hij zo van betekenis voor mij was. Toch is het ook dat wat Borgman wil zeggen in mijn ogen. Door echt bij die ander, die gehandicapte stil te staan, ontvouwt zich in mijn bewustzijn, onverwacht, totaal nieuws. Sindsdien kijk ik niet alleen anders tegen gehandicapten aan, als mijn leraren, maar ook tegen alles in dit leven als mijn leermeester.
Met name als mensen zich met behulp van symboliek 'uiten', dan leren zij mij dat hetgeen zij 'schouwen' overgebracht moet worden m.b.v. iets materieels omdat datgene wat zij schouwen, onzegbaar is, slechts aanwijsbaar. Zo leggen zij niets vast, definiëren niets, blijf ook ik belangrijk.
Het is een kunst, maar aan te leren vaardigheid, om hetgeen de Bijbelse schrijvers 'geschouwd' hebben, naar nu, ons, toe te (ver)talen. Als ik stil, ontvankelijk, aanraakbaar, kwetsbaar ben, dan openen die teksten eindeloze diepten, perspectieven, zowel tijd- als ruimteloos. En nu zou ik daarvan voorbeelden moeten geven. In dit kader lijkt mij dat niet de bedoeling. Borgman doet dat ook niet. Deze site geeft beschouwingen. Een doelbewuste keuze, lijkt mij.
Ik zou die uitwerkingen echter wel willen en kunnen geven. Op een site als deze zou het eigenlijk daarover moeten gaan... elkaar dagelijks Brood geven om van te Leven... Als Borgman zegt "De schriften krijgen betekenis vanuit de na zijn dood opgewekte Jezus die zich toont als hun onverwachte vervulling." dan verwacht ik voorbeelden. Helaas, geen kruimeltje... Mijn honger is niet gestild.