In de rubriek ‘Mijn boek’ interviewt Cees Veltman iedere maand een hedendaagse zinzoeker over haar of zijn favoriete boek. Voor Stefan Waanders, historicus, godsdienstfilosoof en oud-directeur van de Stichting Thomas More is dat 'Oorlogsvlieger'. Dit is een bijna vergeten boek van de Franse piloot en schrijver Antoine de Saint-Exupéry (beroemd om zijn 'De kleine prins'). Het wrak van het toestel waarmee de Fransman in 1944 omkwam, werd in 2004 gevonden in de Middellandse Zee bij Marseille. “Hij was een dichter, een denker en een man van de daad.”
Door Cees Veltman
“Oorlogsvlieger is een bijna vergeten roman. Ik heb me jarenlang ingespannen voor een heruitgave. Dat is eind vorig jaar gelukt in een nieuwe vertaling, bij Van Oorschot. Het is aangeboden aan Dick Berlijn, oud-commandant van de strijdkrachten en zelf ook oorlogsvlieger. Het irriteert mij dat Saint-Exupéry alleen maar bekend is om zijn De kleine prins, of Terre des Hommes, maar niet vanwege Oorlogsvlieger, want dat is niet terecht.
In die roman beschrijft hij een verkenningsvlucht die hij moet uitvoeren op 23 mei 1940 bij de stad Arras terwijl het Franse leger al bijna verslagen is. Hij denkt: dit is waanzin, hier kom ik niet levend van terug. Hij ziet de mogelijkheid van zijn dood voor ogen en later opnieuw als hij ook nog door Frans afweergeschut onder vuur wordt genomen. Dan gaan zijn herinneringen terug naar zijn jeugd, hij denkt na over zijn leven en filosofeert indrukwekkend over de cultuur. Heel de problematiek van het existentialisme is present en tegelijk ook overwonnen. Hij worstelt met het absurde van het leven, maar boort tegelijkertijd een bron van hoop aan.
Werktuig
Eerder schreef hij dat de aarde ons meer leert over onszelf dan alle boeken, want de aarde biedt ons weerstand. Wanneer de mens zich meet met wat hem weerstaat, ontdekt hij zichzelf. Om deze krachtmeting aan te gaan, heeft hij echter een werktuig nodig en voor Saint-Exupéry is dat het vliegtuig. Daarmee verkent hij de woestijn, dringt hij door tot in het hart van Patagonië of bedwingt hij de Andes met zijn vreselijke orkanen.
In Oorlogsvlieger wordt zijn zoektocht naar de mens heel intens. Van de vlucht naar Arras keert hij terug als een ander mens. Hij ontwikkelt zich van een humeurig individu tot een betrokken mens die verbonden is met de gemeenschap. De tekst in de roman wisselt regelmatig van toon. Passages van actie worden afgewisseld met meditaties over het menselijk leven. Hij schuift de schuld van de militaire nederlaag niet zomaar af op anderen, maar acht ook zichzelf medeverantwoordelijk. “Ik heb alles verprutst”, schrijft hij omdat hij zichzelf verwijt zijn culturele erfenis te hebben verwaarloosd. Tegelijkertijd daagt hij echter zijn verslagen landgenoten uit tot een realisme van de hoop. In die nederlaag tekent hij een dynamisch humanisme waarin de mens – verbonden met een gemeenschap – boven zichzelf uitgroeit. Zo blijkt een absurde verkenningsmissie toch een verborgen zin te hebben.
Taal
Als oorlogsverslaggever tijdens de Spaanse Burgeroorlog had hij al geconstateerd dat wij lijden aan een gemis aan een taal die duidelijk maakt wat ons verenigt. De maatschappelijke ontwikkelingen gaan heel snel terwijl wij nog altijd met de taal van gisteren zitten die de huidige werkelijkheid niet meer verduidelijkt. Je schrikt er bijna van hoe actueel dit boek is. Daarom zou ik het boek iedereen aanraden. Het is geen theoretische verhandeling want het is ingevlochten in oorlogshandelingen en hij koppelt problemen aan zijn eigen inzet, wat het boek fascinerend maakt. Het verheldert de vragen die we onszelf ook nu moeten stellen. Misschien is de roman bijna vergeten omdat de schrijver de ongemakkelijke vraag stelt naar onze maatschappelijke betrokkenheid waar we misschien veel te lang omheen hebben gelopen.
De roman is van een bijzondere klasse, meer dan alleen maar literatuur, het combineert een riskante verkenningsvlucht met een grondige verkenning van het mens-zijn. Zo opent hij een weg waarin we in verbondenheid met elkaar leven. Verlost van het individualisme daalt de schrijver als het ware in zijn menselijkheid in. Dan blijkt een zinloze militaire opdracht toch een verborgen zin te hebben. ‘Als ik een seconde te vroeg rechtsomkeert had gemaakt, was ik niets over mezelf te weten gekomen’, schrijft hij.
Filosofie van de daad
Saint-Exupéry doet een overtuigend appel op ons omdat hij met zijn eigen leven borg staat voor zijn boodschap. Nauwelijks heeft hij het boek voltooid in Amerika of hij sluit zich in Noord-Afrika aan bij de geallieerden die Europa gaan bevrijden van de nazi’s. Saint-Exupéry praktiseerde een filosofie van de daad. Ik heb het boek voor het eerst gelezen toen ik 25 was en ik raakte ervan onder de indruk. Toen ik het 35 jaar later weer las, werd ik opnieuw geraakt. Als een boek over zo’n lange periode standhoudt, dan is dat een indicatie dat het wel eens een groot boek kan zijn.”
Antoine de Saint-Exupéry, Oorlogsvlieger, Van Oorschot, 144 blz., € 17,50.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
