Hoe kijk je levensbeschouwelijk naar dementie? Een gevoelig onderwerp. In Trouw heerst daarover al enige tijd een discussie. Columnist en verpleeghuispastor Jean Jacques Suurmond ziet in dementie een teruggaan tot de kern van het mens-zijn. Hij wordt in die opvatting fel geattaqueerd door verpleeghuisarts en filosoof Bert Keizer. En levenskunstfilosoof Joep Dohmen vindt: “Suurmond speelt gevaarlijk spel.” (zie kader). Ook theoloog Marcel Poorthuis mengt zich in de discussie. Religie herbergt een waardevol idee: “Het mysterie van de mens valt niet samen met zijn biologische conditie.”
Door Marcel Poorthuis
Dementie is een uiterst gevoelige en kwetsbare thematiek, waarmee zo langzamerhand iedereen in zijn omgeving wel te maken heeft. Nu dringt zich de vraag op of en hoe er levensbeschouwelijk tegenaan gekeken kan worden. Helpt levensbeschouwing hier?
Suurmond ziet in dementie een soort van teruggaan tot de kern van het mens-zijn. De filosoof Joep Dohmen, bekend van zijn levenskunstproject, verzet zich daar fel tegen (Trouw 4 juli 2015). Zijn reactie is echter niet louter ingegeven door compassie met de dementerende mens, maar bevat nogal wat op Nietzsche geïnspireerde anti-religieuze stellingnamen. Zo stelt hij plompverloren dat de ziel een grootheid is van enkele eeuwen geleden, 'niet meer van deze tijd'. In zijn behoefte om 'bij de tijd' te zijn vergeet Dohmen dat filosofen juist vandaag de dag een 'pleidooi voor de ziel' hebben gehouden.
Dat pleidooi is van grote betekenis voor de omgang met dementie, als het thema 'de ziel' grondig wordt geïnterpreteerd en van eenzijdigheden ontdaan. Zo is het duidelijk dat een dualistische tegenstelling tussen ziel en lichaam en minachting van het lichamelijk bestaan niet bijbels is. De Bijbel wil juist de onverbrekelijke eenheid tussen lichaam en ziel benadrukken. De Hebreeuwse Bijbel denkt trouwens niet aan persoonlijke onsterfelijkheid van de ziel, maar roept op tot vertrouwen op God.
De notie van de transcendente waarde van ieder individu, ongeacht zijn conditie of handicap, is wél bijbels en wordt in de notie 'ziel' vastgehouden. Twee mensen zijn niet twee keer zoveel waard als één mens: oneindigheid laat zich niet optellen, een wonderlijk maar vérstrekkend gegeven, waar in het betoog van Dohmen niets van doorklinkt. Juist als het gaat om Alzheimer is de transcendente notie van essentieel belang, ook voor de humanist.
In de broosheid en kwetsbaarheid en wellicht juist dan worden we geconfronteerd met het mysterie van de mens, die niet samenvalt met zijn biologische conditie. Het is van groot belang om daar ook levensbeschouwelijk zin aan te kunnen geven. Levenskunst strekt zich niet alleen uit tot het krachtige en gezonde - al kunnen we Nietzsche gelijk geven dat het ook daar van belang is - maar ook wanneer het leven broos en kwetsbaar is geworden. Het is mij niet duidelijk welke bijdrage de levenskunst van Dohmen daaraan geeft. Bij Nietzsche leren we dat evenmin.
Marcel Poorthuis is hoogleraar interreligieuze dialoog aan de Universiteit van Tilburg. Zijn bijdrage verscheen eerder deze week op de opiniepagina van dagblad Trouw.
Jean Jacques Suurmond
"Vanuit spiritueel oogpunt is dementie een gratis training in ik-verlies. Inderdaad, dat brengt leed met zich mee. Dementerende ouderen verbergen zich niet meer achter een 'ikkige' rol maar zijn precies zoals ze zijn. Ze leven hier en nu.
Sommigen vinden dat 'relikul' of 'sentimenteel'. Maar wat ik bedoel heeft weinig met sentiment te maken. Het gaat om een wijze van 'zien'.
Wie Keizer leest, moet wel denken dat een verpleeghuis het voorgeborchte van de hel is."
Bert Keizer
"Suurmond beweert dat iedereen soms dement wil zijn, op zoek naar ik-verlies, zoals de hooligan en de dansfeestbezoeker die uit zijn dak gaat.
Er bestaan inderdaad vormen van ik-verlies, zoals die waarin je jezelf weg weet te schuiven om vervolgens op een ongekend niveau te kunnen drummen, schrijven, schilderen of God zien. Maar dan ben je wel in een heel ander geestelijk gebied terechtgekomen dan dat van dementie.
Ik snap niet hoe je die gebieden door elkaar kunt halen."
Joep Dohmen
“De bestemming van de mens, ons ‘ware zelf’, is niet vooraf gegeven. Er is geen kern voorbij het ‘ik’ waarin onze ware identiteit huist. Dat is een romantisch idee, dat je enigszins bij Suurmond aantreft. Suurmond speelt een gevaarlijk spel. Met zijn visie loop je het risico in een christendom terecht te komen waarin de waarde van het gewone leven wordt miskend.
Identiteit is iets dat geleidelijk aan in je leven tot stand komt. Al levend brengen wijzelf tot stand wie wij zijn. Mens-zijn is zelf betekenis geven aan je leven. Maar onze autonomie is nooit absoluut. Dat zelf betekenis geven gebeurt altijd binnen beperkende omstandigheden. Je hebt een speelruimte en die is begrensd door de invloeden van binnen en buiten af. We lopen in het leven voortdurend tegen die beperkingen aan. Dementie is daarvan het ultieme voorbeeld. Daar is weinig heilzaams aan.”
Bron: Trouw
Lees het volledige interview met Joep Dohmen in Trouw, bijlage 'Letter en geest', 4 juli 2015: 'Wat overblijft na Alzheimer is raden'. (Ook te lezen, tegen betaling voor niet abonnees, via Trouw.nl)
Verwant onderwerp: Dementie: een harde les in loslaten (door Tim van Iersel)
Goed dat Marcel Poorthuis vanuit theologisch perspectief probeert een bijdrage te leveren aan de moeizame zingeving aan dementie. De kern van zijn betoog is een pleidooi voor de ziel. Mits op hedendaagse wijze geïnterpreteerd kan dat volgens hem een menswaardig licht werpen op dit ziektebeeld. Kan hij zijn pleidooi nog wat verder uitwerken? Nu blijft het bij aanzetten en snap ik niet goed wat de meerwaarde is van de door hem aangeduide denkrichting. Ik acht het een wezenlijke uitdaging voor de theologie om de velen die te maken hebben met dementie handreikingen te bieden voor het verlenen van zin aan een situatie die daar ogenschijnlijk mijlenver van afstaat. Sluit de visie van Poorthuis aan bij die van Suurmond die ik-verlies ziet als grote waarde?
Ik kijk uit naar verdere verheldering!
De twee woorden "lichaam" en "ziel" roepen ten onrechte de voorstelling van twee entiteiten op. Met Merleau-Ponty e.a. kan men oog hebben voor de lichamelijkheid van een mens. Hij spreekt van "lichaam-subject", ver van Descartes en het algemene spraakgebruik. Het lichaam is ook materieel, kan geobjectiveerd worden. Menigeen heeft een operatie ondergaan. Er zijn ook momenten of aspecten van het bestaan, waar men met meer dan het lichamelijke te maken heeft. Zwakzinnigheid is iets anders dan dementie, maar met een kind met die handicaps (ook lijfelijk) in je armen waarmee geen gesprek mogelijk is, blijft je eigen menselijkheid. En die leidt er in je denken en vooral je handelen toe hem als mens te zien. De enige keer dat ik wist "Dit vraagt God van me", was in de nachten dat ik zijn epileptische schokken moest opvangen om hem weer in bed terug te kunnen leggen. mijn en zijn bestaan gaan verder dan het biologische, verder dan het psychische en enig rationeel begrip.
Zeker, Joep D., je vormt je identiteit gedurende het leven op. Goeddeels door de invloed van factoren, contexten, anderen enz. Het verwoorden van je levensloop is een steun daarbij, overigens met risico's dat men zijn verhaal teveel laat kloppen. Waarom "het christendom" (een loods vol grabbeltonnen) er door D. bij gehaald moet worden? Het gaat trouwens niet alleen om wat er eventueel als leer of vrome beschouwing geboden wordt. De slavernij in voetbalarena Qatar, in menig land met kinder- en vrouwenarbeid is aanslag op het lijfelijke leven van mensen. Nogal lichaamsvijandige taal van sommige christelijke auteurs steekt daarbij maar bleekjes af.
Graag zou ik willen wijzen op het boekje "Het ziektebeeld dementie" van Judith von Halle. Zij is een architecte die opdracht kreeg om een ontwerp te maken voor een zorginstelling voor dementen. Zij benadert het vraagstuk van dementie vanuit de christelijke mystiek. Judith von Halle woont in Berlijn. Zij werd in 2004 gestigmatiseerd.
Uitgever is Cichorei, Amsterdam.