Peter-Ben Smit: “Hoeveel zie je van mensen?”

13 december 2023

“Ik was bang om dit boek uit te lezen, zo indringend is het”, zegt Peter-Ben Smit over zijn favoriete, ook verfilmde, boek ‘Een klein leven’ van de Amerikaanse auteur Hanya Yanagihara. Het is een internationale bestseller en was Boek van het Jaar in 2016. Smit is hoogleraar contextuele Bijbelinterpretatie aan de Vrije Universiteit en bijzonder hoogleraar vanwege het Oud-Katholieke Seminarie aan de Universiteit Utrecht. ”Dit boek lezen is een grote oefening in inlevingsvermogen.”

Door Cees Veltman

“Ik heb Een klein leven gekozen omdat ik het verschrikkelijk vond om te lezen. Ik moest mezelf dwingen het uit te lezen, maar het is onvergetelijk omdat het zo indringend is. Die ervaring heb ik maar bij heel weinig boeken. Ik heb in Amerika een anglicaanse opleiding gevolgd en ik ben schrijnende situaties tegengekomen in een ziekenhuis in New York, maar de gesprekken met de mensen waren kort. Als hulpverlener krijg je niet zoveel te zien als in dit boek. Dit urenlang lezen, is zwaarder.

Als ik over dit boek nadenk, vraag ik me af: hoeveel zie ik eigenlijk van de mensen om me heen, op straat bijvoorbeeld? Je hebt geen idee wat voor levens er achter schuilgaan. Ik zou de auteur wel willen vragen: wat beweegt je om hierover te schrijven? Je moet ook maar durven. Ik heb geen idee wat haar ervaringen zijn. Ik heb zelf geen geschiedenis van misbruik als kind, maar in de huid van een misbruikt iemand kruipen, dat is nogal wat. Hoe doe je dat? Het is een grote oefening in inlevingsvermogen. Ik ben benieuwd hoeveel mensen met een vergelijkbare ervaringen zich in dit boek herkennen. En hoe een psychiater dit boek leest. Is het grotesk?

Nederlandse traditie

Wat me in Amerika in vergelijking met Nederland opviel was, dat daar tamelijk vrij werd gepraat over mensen die met verslaving worstelen. In Nederland zijn we niet zo goed in het omgaan met zelfverminking en suïcide. Hier ken ik weinig mensen die met verslaving en trauma’s worstelen en daarover praten, zeker niet openlijk. Ik heb het idee dat heel wat stille levens hier verborgen blijven.

We hebben in Nederland wel een traditie van literatuur over trauma’s, bijvoorbeeld door een reformatorische jeugd. Zie Jan Wolkers, Jan Siebelink, Franca Treur en Marieke Lucas Rijneveld, maar dit boek steekt dieper. De auteur kan als alwetende verteller op een indringender niveau woorden vinden voor de trauma’s van de hoofdfiguur, Jude. Als Jude zijn dokter spreekt, weet je welke informatie hij achterhoudt. Als hij met zijn adoptieouders omgaat, weet je dat zij niet alles meekrijgen over Jude.

Yanagihara beschrijft heftig het deels onzichtbare leven van Jude in New York te midden van zijn vrienden. Jude vindt het onmogelijk over zijn trauma’s te praten omdat hij denkt de diepe aandacht en de liefde van zijn vrienden niet te verdienen. Hij geeft zichzelf de schuld van zijn problemen. Hij probeert er wel op alle mogelijke manieren te zijn voor zijn vrienden. Zijn vrienden willen er helemaal zijn voor hem, maar het komt niet aan. Hij is steeds minder te bereiken en zelf niet meer in staat om contact te leggen. Professioneel lukt hem dat wel, maar zijn innerlijke leven is onzichtbaar voor zijn vrienden.

Onzichtbaarheid

Als lezer zie je een heleboel dingen die de mensen om Jude heen helemaal niet opmerken. Die onzichtbaarheid is kenmerkend voor mensen die veel leed met zich meedragen. Het wordt heel goed invoelbaar gemaakt wat Jude ervaart. Het boek beschrijft tegelijk ook een tamelijk gewoon leven dat niet in de geschiedenisboeken zal komen, zoals zijn maatschappelijke succes als een scherpe advocaat. Jude zou mijn buurman kunnen zijn, van wie ik het innerlijke leven evenmin ken en van wie ik ook niet weet of hij zichzelf snijdt zoals Jude steeds meer doet. Op een gegeven moment was ik bang om het boek uit te lezen.

Het leed houdt maar niet op. Je leest steeds meer over het verleden van Jude: het geweld en het misbruik in het klooster, daarna het misbruik door een staatsinstelling en het misbruik door een dokter. Alles wat goed lijkt te gaan, gaat mis. Als hij als volwassene wordt geadopteerd, kan hij hun affectie niet accepteren, omdat hij zichzelf niet accepteert. Als hij een relatie krijgt met zijn vriend Caleb, misbruikt Caleb hem. Als hij uiteindelijk een gelukkige relatie met zijn vriend Willem krijgt, komt die om bij een auto-ongeluk. De ellende houdt niet op, het houdt niet op. Ik heb nog nooit zoveel ellende over een hoofdpersoon uitgestort gezien. Het is een gedetailleerd verslag van pedofiele, sadomasochistische en gewelddadige (groeps)seks.

Slechte afloop vind je goed

Het verhaal wordt tamelijk langzaam verteld. Qua stijl vind ik het sterk dat het verhaal erg wordt uitgesponnen. Kritische recensenten spreken van effectbejag en van een horror story. De mooie momenten zijn te goed om waar te zijn en de rampen te slecht om waar te zijn en het zijn er te veel. Ik vind dat niet omdat, juist omdat het allemaal zo langzaam gaat, je door de ellende heen moet kruipen. Ik denk dat dit boek dicht bij mensen staat met dergelijke problemen. Sterk aan het boek is ook dat het slecht afloopt. Als lezer vind je dat een goede afloop. Misschien zou je een goede afloop als een opluchting ervaren, maar toch is het enig passende einde. De enige manier om verder om te gaan met het leven was voor hem door er een einde aan te maken.

Ik heb de Nederlandse toneelbewerking gezien in Amsterdam. Dat vond ik wel wat toevoegen. Veel van zo’n dik boek valt op het toneel wel weg, maar je ziet mensen van vlees en bloed die op elkaar reageren, heel fysiek. Een boek kun je even wegleggen, maar in het theater moet je blijven kijken, dat maakt de ervaring intenser. Dan komt het nog indringender binnen.”

Hanya Yanagihara, ‘Een klein leven’, Nieuw Amsterdam, 752 blz., € 21,-.