Alle ontkerkelijking en secularisatie ten spijt, er bestaat zoiets als de Wet van Behoud van Religie stelt geestelijk verzorger en sociaal-psycholoog Theo Gallé. De westerse cultuur heeft haar tegenwoordige dominante identiteit bevochten door zich af te zetten tegen kerk en religie. Maar daarmee is die westerse cultuur niet minder religieus, zij het dat religie haar blinde vlek vormt. Om die blinde vlek in beeld te krijgen, moeten we op zoek naar de 'religie-zonder-naam'.

 

De moderne tijd heeft de opkomst van een aantal natuurwetreligies meegemaakt, zoals het liberalisme, het communisme, het kapitalisme, het nationalisme en het nazisme. Deze overtuigingen worden liever geen religies genoemd en bestempelen zichzelf als ideologieën. Maar dat is gewoon gegoochel met woorden. Als een religie een systeem van menselijke normen en waarden op basis van geloof in een bovenmenselijke orde is, dan was het Sovjet-communisme net zo goed een religie als de islam.’ - (Yuval Noah Harari, ‘Sapiens’)

Door Theo Gallé

De werkelijkheid als geheel, waarin wij mensen leven, is zo complex en overvol prikkels en informatie, dat wij die collectief en ook ieder voor zich wel moeten filteren om te overleven. In ons ­bewustzijn laten wij dingen weg, beschouwen wij zaken als ‘hetzelfde’ en vertekenen ze zodanig, dat we er mee kunnen omgaan. Dat proces verloopt onder meer via onze selectieve aandacht. Zo leren we wat voor ons belangrijk is en wat niet.

De aldus ingeperkte werkelijkheid wordt onze innerlijke landkaart, waarop we door het leven navigeren. Geen mens kan zonder. Deze innerlijke landkaart is onze levensbeschouwing, die ons eigen is. Gaandeweg raken we daarin zo goed thuis, dat we hem spontaan als  ‘de’ werkelijkheid  beschouwen en niet meer als een afbeelding ervan, of als een verhaal over de werkelijkheid. Deze onontkoombare levensbeschouwing zou je kunnen typeren als een religie-zonder-naam.

Religie-zonder-naam

In de studie van religies onderscheidt men twee definities van het begrip ‘religie’. Een ervan is de substantiële: religie is dan een levensbeschouwing die een (of meer) opperwezen(s) aanneemt die boven of buiten de menselijke werkelijkheid staan. De andere definitie is een functionele: daarbij wordt gekeken hoe een levens­beschouwing werkzaam is en zich toont, los van de vraag of aan deze werkzame praktijk een opperwezen beantwoordt.

[two_third]

Met name deze tweede functionele kijk op religie leert mij – alle ontkerkelijking en secularisering ten spijt – dat  de religie-zonder-naam alom aanwezig is in westerse samenlevingen, zoals de Nederlandse. Om de gedachte te bepalen, is het misschien behulpzaam om te zien hoe bijvoorbeeld voetbal als een eigen religieuze stroming fungeert, met eigen tempels, heiligen, schriftgeleerden en live-uitzendingen van haar liturgie.

‘Waar een wil is, is een weg’

De religie-zonder-naam is een echt geloof, met geloofsovertuigingen, normen, rituelen en gezagsdragers. De  onomstreden kern van deze religie is de individuele mens en zijn/haar ervaring, menin­gen, gevoelens en zelfexpressie. Deze als uniek beschouwde persoon geldt als de bron van alle waarden, zoals vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Hoogste waarden zijn vrijheid en autonomie, het recht om zelf te kunnen en mogen kiezen en handelen, speciaal in economische zin. Het deel uitmaken van enig collectief verband als gezin, familie of dorp wordt als eventuele bijkomende omstandigheid beschouwd, niet als gegeven en bron van identiteit.

Het geloof-zonder-naam neemt voor waar aan, dat ieder persoon in de praktijk kan doen en worden wat hij of zij wil, mits men zijn best doet en altijd blijft doen. Wie er niet in slaagt om zichzelf (met name financieel) zelfstandig te handhaven, heeft dat aan zichzelf te wijten, getuige het geloofsgegeven ‘waar een wil is, is een weg’.

Het hoogste en laatste waardecriterium ervan is individueel geld en bezit, gecombineerd met sociaal-maatschappelijk succes. Iconisch hiervoor is de selfie, waarbij alles wat niet-ik is fungeert als achtergrond. De verbanden waarin mensen werken en die winst genereren (‘bedrijven’) krijgen zo bezien vanzelfsprekend de meeste macht. Extreme (ook individuele) rijkdom en macht zijn principieel geen probleem. Het richtpunt voor het sturen en bijsturen van menselijk handelen zijn de ‘getallen onder de streep’, aangezien men vanuit het geloof de werkelijkheid voorstelt als principieel kwantificeerbaar en in geld/vermogen uit te drukken.

In deze religie is een mens op aarde om zichzelf te poneren, te ontplooien en zo gezond mogelijk zoveel mogelijk positieve ervaringen op te doen, als consument/producent van goederen en diensten (de ‘bucketlist’). Hier is haast aan verbonden, omdat met grote stelligheid geloofd wordt, dat het leven met de dood definitief afgelopen is. ‘De wetenschap’ zou dit bewijzen.

Geen wezenlijke verantwoordelijkheid

Buiten het maatschappelijk/financiële succes is er geen ethisch criterium om de waarde van iemands leven te beoordelen. Het individu wordt niet gezien als morele actor. Er bestaat geen wezenlijke verantwoordelijkheid aan een instantie buiten zichzelf. Zich houden aan wetten heeft alleen belang voor zover het voordeel oplevert. Voor zover anderen rechten hebben, dienen zij deze zelf te claimen. Er bestaat in dit model geen zorgplicht. Tragiek wordt wegvertaald naar tekortschietende schuldigen en nog onvolmaakte technische mogelijkheden. Als het persoonlijk project het vraagt, verlaat men ouders en familie om (de kans op) het succes na te reizen. Ten opzichte van de niet menselijke natuur bestaat er al helemaal geen verantwoordelijkheid: deze kan men naar eigen goeddunken gebruiken.

Volgens het geloof is elk individu in staat om te weten wat goed voor hem/haar is, om ‘kansen te zien’ en ook wat hij/zij moet doen om dit te realiseren. In het leven bestaan er immers geen problemen, alleen ‘uitdagingen’, aangezien geloofd wordt dat met actief aanpakken elk bezwaar kan worden weggenomen. Zo gelooft men, dat bij genoeg collectieve inzet kanker de wereld uit te helpen is – en in dezelfde lijn te zijner tijd de dood kan worden uitgesteld of voorkomen.

Voorwaarde voor zulke vergezichten is, dat men altijd in de ‘werkstand’ staat en (digitaal) bereikbaar is voor ‘vrienden’ om geen kans op genieten of winst  te missen.

No time for losers

Dit alles betekent voor individuele personen die stuiten op hun grenzen van fysieke, sociale, psychologische en levensbeschouwelijke aard, dat zij buiten de religieuze gemeenschap vallen, aangezien zij niet genoeg hun best hebben gedaan. Anders hadden ze immers deze problemen niet: ‘We are the champions, no time for losers’. Er is vanuit het geloof geen enkele intrinsieke reden om hen te hulp te schieten. Arbeidsverzuim wordt geduid als een tekort van de werknemer en een managementprobleem van de leiding, geen reden tot compassie of hulp.

Gebieden waarop de gelovigen zich speciaal manifesteren zijn het recht op vrije meningsuiting (inclusief het recht te beledigen), gelijke behandeling van mensen met een andere dan heteroseksuele geaardheid, discriminatie en het recht op abortus. En minder uitgesproken: het recht op vrije handel.

Hun getuigenis wordt vooral getriggerd door (andere) fundamentalistische religies die kritisch of relativerend staan ten opzichte van deze kernwaarden. Dit betreft met name de islam, maar bijvoorbeeld ook de rooms-katholieke kerk. Deze fungeren, liefst in hun extreme vorm geportretteerd, als geschikt contrast voor de superieure positie van modern hoog opgeleiden, als zij zeggen voorbij religie überhaupt te verkeren.

Hier ligt een scherpe wij-zij grens: wij die door onze rationeel-wetenschappelijke kennis weten hoe de wereld werkelijk in elkaar zit en achtergeblevenen die nog tot dit inzicht gebracht dienen te worden.

Kardinalen

Van de religieuze orden binnen de religie-zonder-naam vormen bankiers, economen en politici een hecht netwerk van internationale monetaire en militaire macht, aangezien zij claimen te kunnen communiceren met de godheid van ‘De Economie’. Bekende kardinalen zijn te vinden bij Goldmann Sachs en bij de ayatollahs van de ongecontroleerde bureaus die de kredietwaardigheid van landen bepalen.

Een voorbeeld in het meer alledaagse is de actieve orde van de managers en het management­denken, die tot in de huizen en ziekenhuizen zijn doorgedrongen, waarbij tijdsmanagement en het in geld uitdrukken van alles kenmerkend zijn.

Bovendien is er het wereldwijd netwerk van de wetenschap, dat – niet principieel, maar wel praktisch –

andere werkelijkheidsopvattingen dan de statistisch-feitelijke domineert en in principe het bestaans­recht ontzegt. Ironisch is dat die heersende wetenschap zich fundamenteel baseert op het geloof dat ‘de werkelijkheid’ op toeval berust.

Vreemde anderen

Als ik uitga van een Wet van Behoud van Religie - mijn aanname - dan is het uiterst vreemd, dat wij in ons vrije westen ineens zoveel verlichter zouden zijn dan al die generaties voor ons en in andere culturen.

De Verlichting en secularisatie zijn ontstaan als een proces, waarbij – te beginnen bij het grondbezit van de kerk – steeds meer domeinen en aspecten van kerk en geloof zijn verschoven naar het seculiere domein. Daarin zijn moderne mensen inmiddels thuis.

Omdat zij hun identiteit echter hebben bevochten door zich af te zetten tegen kerk en religie, is hun kennis van levensbeschouwingen er hoogstens een ‘van buitenaf’. Zij kijken naar vreemde anderen: ‘Die mensen geloven zulke dingen, maar ik weet hoe de werkelijkheid écht in elkaar zit.’

Wat hen echter ontbreekt is het besef dat hun eigen manier van in de werkelijkheid staan óók een vorm van religie is, en wat hun eigen vooronderstellingen zijn.

Helaas is het zo moeilijk om je bewust te worden van juist je eigen aannamen en werkelijkheidsmodel.

Het wachten is op de eerste gast bij De Wereld Draait Door, die uit eigen inzicht komt vertellen van de onttovering van het verhaal van de Verlichting en ontdekking van de religie-zonder-naam die ik hierboven schetste.