Indirect

'Onverbloemd' willen spreken heeft niet alleen snel iets bots, het streven ernaar is ook naïef, betoogt Eric Corsius. De werkelijkheid laat zich niet restloos uitdrukken. Iedere uitdrukking is tegelijk ook een inperking. Ook (religieuze) kunst wordt spannender door wat er juist niet direct getoond of gezegd wordt.

Door Eric Corsius

Als erfgenamen van de romantiek zijn wij, in het zich modern wanende Westen, grote aanhangers van directe en onverbloemde communicatie. Vooral Nederlanders rekenen het zichzelf hoog aan, dat ze geen blad voor de mond nemen, recht uit het hart spreken en snel en onverbiddelijk ter zake komen. Dat we daarmee niet altijd vrienden maken, is helaas een feit. Maar daar wil ik nu even niet op ingaan. Wat mij meer boeit is de naïviteit die hieruit spreekt. Alsof communicatie niet altijd ‘bemiddeld’ is, zich van een ‘medium’ bedient. Onmiddellijkheid of directheid is een illusie.

Indirectheid

Ook in de kunst zijn er altijd weer bewegingen of stromingen die pretenderen zonder omwegen van vrouw tot vrouw en van man tot man te spreken - en die daarbij gemakshalve voorbijgaan aan de onvermijdelijkheid van de indirectheid, een indirectheid die al begint bij het feit dat we ons altijd bedienen van een taal met haar codes. En die taal kan ook de woordeloze ‘vormtaal’ van de kunst of de muziek zijn.

Goede kunst is mijns inziens echter altijd het bewuste spel met de indirectheid. Sommige kunstenaars gaan daarin erg ver – hetgeen hun wel eens het verwijt oplevert van maniërisme, gekunsteldheid en ontoegankelijkheid. Dat is inderdaad niet zelden het geval. Als reactie op dergelijke uitwassen van indirectheid ontstaan dan vaak de genoemde bewegingen, die terug willen naar de naakte, vermeend rechtstreekse, communicatie – vergeefs helaas.

Niet in beeld

Opzettelijke indirectheid maakt de kunst echter interessant, boeiend en spannend. Daarvoor hoeven we niet eens te rade te gaan bij pretentieuze vormen van kunst met een grote K. Regisseurs en schrijvers van thrillers weten bijvoorbeeld op een gehaaide manier gebruik te maken van indirectheid als stijlmiddel. Hitchcock was daarin een kampioen. Een filmthriller wordt pas echt huiveringwekkend, als de moordenaar niet in beeld komt - of in elk geval pas aan het eind. Een ander voorbeeld zijn romans, die de personages veel in de indirecte rede laten spreken. Ze zijn vaak veel meeslepender dan romans die bestaan uit ellenlange passages in de directe rede, zoals dialogen, brieven en dagboekfragmenten. Deze zijn vaak plat en eendimensionaal, omdat de filter van de interpreterende verteller ontbreekt.

Indirectheid is kortom overtuigender dan pogingen tot onmiddellijkheid. Het is misschien om die reden, dat de evangelisten de belangrijkste gebeurtenis in hun geschriften niet direct hebben weergegeven: de opstandig van Jezus. Daarvan bestaan geen ooggetuigenverslagen en er is ook geen alleswetende verteller die van de hoed en de rand weet. We komen er pas na afloop achter. Het is heel opmerkelijk, dat de evangelisten de op zich invoelbare verleiding hebben weerstaan, om een ooggetuigenverslag te verzinnen – hetgeen in hun genre niet heel ongebruikelijk was en hetgeen ze bij bepaalde wonderverhalen (en vooral bij het kerstverhaal) hoogstwaarschijnlijk wel hebben gedaan. De indirectheid, waarmee de opstanding ter sprake komt - namelijk via de ontdekking van het lege graf en via ontmoetingen met de reeds opgestane Jezus - die indirectheid moet in hun ogen veel overtuigender zijn geweest.

Overtuigender

Wat mij betreft is ook religieuze kunst veel overtuigender, als ze zich bewust bedient van indirectheid. Een goed voorbeeld is Rembrandts weergave uit 1629 van de openbaring aan de Emmaüsgangers. Daarin spreekt vooral het gezicht van de apostelen boekdelen, terwijl Jezus zelf in de schaduw blijft. Hetzelfde geldt voor de annunciatie van Antonello van Messina uit 1473, die de engel Gabriel buiten beeld laat en het gezicht van Maria gebruikt als spiegel voor het onthutsende wat haar overkomt. We zijn geen ooggetuigen van een wonderbare verschijning en ongehoorde uitspraken, maar zien via de gelaatsuitdrukking en de lichaamstaal van Maria, wat hier aan overrompelends gebeurt. En dat overtuigt ons meer, dan welke directe en feitelijke informatie ook.