Er is iets merkwaardigs aan de hand met de metafoor van de spiegel als het om wandaden uit de geschiedenis gaat. 'In de spiegel kijken' staat voor zelfonderzoek. Maar gebeurt dat wel voldoende bij al het historisch onderzoek, zoals naar het slavernijverleden?

Door René Grotenhuis

De leiding van de PKN heeft opdracht gegeven tot een onderzoek naar de betrokkenheid van protestantse gemeenten bij de slavernij. In de overtuiging dat individuele lokale gemeenten zich onvoldoende rekenschap geven van hun aandeel in deze zwarte bladzijde van de geschiedenis, is vanuit de centrale leiding van de kerk het initiatief genomen. Het is belangrijk, zo stelde de scriba van de PKN René de Reuver, dat we in de spiegel kijken.

Die beeldspraak gebruiken we vaak als het erom gaat lessen te trekken uit de geschiedenis. De Tweede Wereldoorlog en ons koloniale verleden in Indonesië zijn aanleiding om deze metafoor te gebruiken.

Iets merkwaardigs

Toch is er iets merkwaardigs met die metafoor van de spiegel. Als ik ’s morgen in de spiegel kijk, zie ik mijzelf en vraag me af of ik er toonbaar genoeg uitzie: geschoren, mijn haar in model, mijn kleren schoon. In de spiegel zie ik mijzelf en stel mij vragen over mijzelf. Ik zie nooit mijn ouders of mijn voorouders. In de spiegel kijken betekent een oordeel vormen over jezelf.

En precies dat gebeurt niet of nauwelijks in alle onderzoeken van kerkelijke gemeenten - maar ook van burgerlijke gemeenten (Amsterdam, Rotterdam, Utrecht) - naar hun betrokkenheid bij de slavernij. Op veilige afstand richten ze hun blik op de daden en wandaden van voorouders driehonderd jaar geleden. In de spiegel van de geschiedenis zien we vooral anderen over wie we vervolgens een oordeel vellen over het ontbreken van moreel besef. Het is van belang voor de nakomelingen van slaven en mensen die onder het koloniale juk moesten werken, maar ik vrees dat het al te vaak ook dient om onszelf te bevestigen in onze verhevenheid. In het licht van de geschiedenis draagt ons gedrag al gauw het stempel van morele correctheid.

Flitsbezorging

En ja, het is waar: slavenmarkten kennen we niet meer en kolonies hebben we niet meer. De verhoudingen zijn wat dat betreft niet meer wat ze waren. Maar ik vrees dat onze wens om ons in het licht van de geschiedenis als een betere uitvoering van de menselijke soort te zien, ons verhindert om echt in de spiegel te kijken.

De afgelopen maanden rukt het fenomeen van de flitsbezorging op. Onder namen als Flink of Gorilla kun je op elk moment van de dag bestellen wat je wilt: een six-pack bier, een paar zakken chips, een borrelplank om de avond aangenaam te beginnen. Ik zie niet zoveel verschillen tussen de koloniale meester die met een vingerknip de boy opdracht gaf om hem zijn glas whisky te bezorgen en degene die vandaag de dag met een druk op zijn smartphone iemand op zijn of haar fiets laat springen om binnen tien minuten het gevraagde six-pack thuis te bezorgen.

Mensen die dit werk doen beschrijven hoe de opdrachtgevers zorgvuldig elk contact vermijden. Opdrachtgevers doen alsof bezorgers niet bestaan. Vaak, zo beschreef een van de flits-koeriers zijn werk, nemen ze niet de moeite de bezorger aan te kijken. Mensen kijken weg en sluiten de deur zo snel mogelijk na het in ontvangst nemen van het bestelde.

Arbeidsmigranten

Emile Roemer had dezelfde ervaring met zijn onderzoek naar de werk- en woonomstandigheden van arbeidsmigranten. Hij zag overal woon- en werkomstandigheden waarvan we allemaal weten dat ze onaanvaardbaar zijn, maar waar we graag langsheen kijken. Zo is de dehumanisering van de arbeid terug, in andere gedaanten en andere omstandigheden, maar het proces en de verhoudingen zijn niet wezenlijk anders.

Het is goed dat we in de spiegel kijken, ook die van de geschiedenis en ons bewust zijn van hoe onze voorouders handelden. Maar er verandert pas iets als we in de spiegel onszelf zien en ongemakkelijke vragen stellen over ons eigen handelen nu.