Ooit was het simpel: je had de hoge cultuur van de elite en de lage cultuur van het volk. Door moderne techniek en media werd alles anders: er ontstond reproductie, vermenging, vernieuwing. Iets dergelijks herhaalt zich nu op het vlak van zingeving en religie, waar niet langer “het alleenvertoningsrecht van instituten en hun elites” heerst. Religie is van iedereen, ze is democratisch of liever demo-praktisch geworden. Of dat allemaal vooruitgang is? Eric Corsius heeft zijn twijfel.
Door Eric Corsius
In de cultuurgeschiedenis is de tweedeling tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur een rode draad. Aan de ene kant stond bijvoorbeeld altijd de complexe en doorwrochte letterkunde of de muziek, bedoeld voor de geletterde fijnproevers en rijk bedeelden in hun salons of zalen. Aan de andere kant was er de parallelle wereld van de orale, geïmproviseerde vertelkunst en muziek, met als podium de straat of andere ontmoetingsplaatsen van het volk. In de 20e eeuw is deze tegenstelling op de spits gedreven. Dit had een specifieke oorzaak, namelijk het feit dat door de moderne techniek en media kunstuitingen oneindig reproduceerbaar werden – zoals Walter Benjamin (1892-1940) heeft beschreven.
Dit was voor de ‘hoge cultuur’ uiteraard een zegen. Via de radio en de platenindustrie verliet de klassieke muziek de concertzaal. Door goedkope druktechnieken vond de wereldliteratuur de weg naar de massa. Door diezelfde techniek was het genot van beroemde schilderijen niet meer voorbehouden aan degenen die zich konden veroorloven om te reizen of kunst aan te schaffen. Tegelijk echter moest de zogenaamde ‘hoge cultuur’ nu direct de concurrentie aangaan met de massacultuur, waarvoor de nieuwe media evenzeer een ideaal voertuig waren. De muur viel weg tussen de parallelle werelden. Dat zette kunstminnaars er toe aan, via de massamedia een verheffingsoffensief in te zetten. De ‘hoge’ kunst moest onder de mensen worden gebracht. Het was echter een ongelijke strijd. Met de concurrentie kwam de commercialisering. Wat de klant vroeg werd gedraaid.
Daar kwam nog iets bij. De vermenigvuldigingstechniek maakte nieuwe vormen van kunst mogelijk - zoals het beeldverhaal, de in de studio gemixte en opgenomen muziek, de film, het bewegend beeld en mengvormen van één en ander, zoals de videoclip. Deze ontwikkeling gaat nog steeds door en komt door de digitalisering weer in een nieuwe fase. De genoemde kunstvormen zijn geboren in en dankzij de massamediacultuur – en zijn daardoor uit hun aard eendimensionaal en commercieel. Ze zijn beter aangepast aan de moderne cultuur en daardoor vitaler. Het ingeblikte beeld en geluid lijken het einde van het geschreven boek in te luiden en de concertzalen worden nog slechter bezocht dan kerken.
Complexer
De platonische tegenstelling blijkt echter niet vol te houden. De verhouding tussen ‘hoog’ en ‘laag’ is bij nader inzien complexer. Zo wordt binnen de officiële kunst menige strijd geleverd tussen een moeilijk toegankelijke avant-garde enerzijds en kunstenaars die benaderbaar zijn anderzijds, tussen abstract en figuratief, tussen atonaal en tonaal, tussen raadselachtig en begrijpelijk, tussen conceptueel en beeldend etc. En om het nog ingewikkelder te maken zijn er popmusici en -liefhebbers die vanuit de ivoren toren van meer artistieke rockmuziek neerkijken op de commerciële allemansmuziek.
Het is misschien aan die verwarring te danken, dat velen de strijd opgeven tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur. Dat begon al in de jaren zestig. Het zet nu meer dan ooit door. Uitvoerders van klassieke muziek zoeken contact met popmusici en maken zogenaamde ‘crossovers’. Cultuurprogramma’s op tv stimuleren museumbezoek en het lezen van boeken. Fado- en jazzliefhebbers ontdekken de Schlager en het Jordaanlied als de blues van de gewone man. De grenzen vervagen of worden in elk geval gretig overschreden.
Zingeving en religie
Is het toeval dat ik de laatste jaren iets vergelijkbaars zie gebeuren op de markt van zingeving en religie? Theologische en pastorale vernieuwers hebben het Volk Gods vanaf het midden van de 20e eeuw proberen te verheffen en te verfijnen. De volksreligiositeit werd afgedaan als primitief. Toch is ze als onderstroom springlevend gebleven. Zij wordt sinds kort weer volop serieus genomen door godgeleerden en zielzorgers. Vooral onder de nieuwe gedaante van de esoterie wordt zij meer en meer salonfähig. Dat de religie niet meer onderhevig is aan het alleenvertoningsrecht van instituten met hun ‘elites’ draagt hier zeker aan bij. Net als de cultuur is religie, dankzij het onbegrensde netwerk van de media, het eigendom geworden van iedereen. Zij is democratisch geworden of liever ‘demo-praktisch’: mensen brengen religie op hun manier en ongehinderd in praktijk. Daardoor vervallen grensindelingen en indelingen in hoog en laag. Of je dat nu leuk vindt, of niet. Ik bijvoorbeeld vind dat niet leuk. Maar gelukkig ga ik er ook niet over.
Al vallen de grenzen tussen 'hoog' en 'laag' weg, binnen alle categorieën blijft kwaliteitsverschil bestaan. democratisering van cultuur en religie is niet mogelijk, dit is een misverstand uit de jaren 70. Altijd blijft kennis en vorming nodig.
Publiek bestaat uit gelijkwaardige, niet uit compleet gelijke mensen, die verschillende behoeftes hebben. Zelfs in de loop van één leven. Reden om te blijven pleiten voor het oude idee van 'volksverheffing' dat dan wel een andere naam nodig heeft.
Onderwijs en media zoals tv hebben hierin een verantwoordelijkheid die is blijven liggen uit vrees 'de gewone mensen' te verliezen. Die verliezen ze toch wel, angst is een slechte raadgever.
Ga niet door de knieën maar maak toegankelijk. Geen dedain tonen voor het traditionele 'lagere', wel - en tegelijkertijd - bewondering overbrengen voor wat er bovenuit steekt.
Uit mijn hart gegrepen, dat streven naar het excellerende, zonder te willen oordelen of veroordelen uiteraard.
De onbeantwoorde vraag is hier: waarom vindt Eric het niet leuk dat religie eigendom geworden is van iedereen? Verafschuwt hij misschien dat er getornd wordt aan zijn superioriteit als gelauwerde academicus en lid van een elite die (naar zijn onuitgesproken wens) niet tegengesproken behoort te worden, en wiens woorden niet gerelativeerd zouden mogen worden, behalve door vakgenoten met gelijke of hogere status? Baalt hij ervan dat hij het tegendeel toch moet meemaken en accepteren, en is hij er misschien jaloers op dat esoterie meer gehoor vindt onder 'het volk' dan serieuze wetenschap van erkend deskundigen? De lezer krijgt hier maar weinig zicht op, behalve dan dat er een hang in zijn artikel doorklinkt naar vroegere tijden toen alles nog netjes hiërarchisch geordend was, en vrijwel iedereen wist waar hij aan toe was.
Ik vermoed dat vrijwel iedereen die zich wel eens ergens tamelijk monomaan voor ingespannen heeft dat gevoelen herkent. Het is de teleurstelling over het feit dat de werkelijkheid toch anders blijkt dan jaren eerder gedacht werd. Je meende wellicht enigszins arrivé te zijn, maar moet toch dealen met die andere werkelijkheid: je bent nog niet klaar; je moet je blijven bewijzen en hebt dus wellicht nog heel wat te onderzoeken en leren. Dat is een pijnlijke ontdekking. Bijstelling van je verwachtingen omtrent de werkelijkheid en jezelf is dan ook een soort rouwproces dat moet worden ondergaan om tot een nieuwe synthese plus elan/leven te komen. Je moet er eenvoudig ooit door heen, of je nu wil of niet, dus begin er maar aan. Begaafde en intelligente mensen met uithoudingsvermogen kunnen er daarbij echter ook van uit gaan dat ze t.z.t. als herboren uit hun geestelijke crises tevoorschijn zullen komen. Echte kwaliteit komt altijd bovendrijven. Je hebt kwaliteit getoond. Gewoon je kompas volgen, zou ik willen aanbevelen; met een positieve instelling zul je zeker een nieuwe levensopgave/roeping zien opdagen. Treuren om vergane glorie heeft daarentegen geen enkele zin. De tijd is nooit terug te draaien, want kent maar één richting: vooruit!
Beste Piet. Een doordachte en mooi verwoorde reactie. Uiteraard verbaast mij wel de moraliserende, hineininterpretierende, psychologiserende en beschuldigende toon. Als je de allerlaatste regel goed lees, zal je niet ontgaan dat er de nodige reflectie en zelfspot in zit.
Beste Eric.
Die laatste zin van uw column is ook legitiem te interpreteren als cynisme: graag had U gewild dat het anders was, maar ....
Van beschuldigende toon is m.i. overigens geen sprake. Ik sprak slechts een vermoeden uit, en gaf daarop alvast een antwoord. Maar goed. Als U dat beledigend vindt, dan zij dat zo, en buig ik mijn hoofd. Wellicht ben ook ik onbewust maar feitelijk aangetast door het virus dat te weinig achting heeft voor rangen en standen. Ik trek mijn reactie daarom in, en maak mijn excuses voor mijn misstap, en zal pogen mijn leven te beteren.
Ik verzoek de moderatoren dan ook vriendelijk om mijn reacties te verwijderen.
Met hoogachting.
Ik hoor bij 'het volk' en lees dit met verbazing. De arrogantie! Het is net als met de nederlandse taal, die verandert voortdurend en de laatste tijd in razend tempo door allerlei invloeden. Accepteren en zelf een positieve bijdrage leveren lijkt me de enige juiste optie. Blijven mokken en terugverlangen naar hoe het was is totaal zinloos. Inderdaad goed dat jij er niet over gaat.
Ik meen toch te hebben geschreven dat het strikte onderscheid niet meer houdbaar is en dat het 'volk' terecht zeggenschap opeist. De laatste zin was/is ook als zelfspot bedoeld.