‘Oorlog is geen keuze, verzet wel’. De Tilburgse student Piet Haanebrink gaf voor die keuze zijn leven. Tijdens de komende 4 meiherdenking wil Tilburg University de 22 Tilburgse studenten die in de Tweede Wereldoorlog omkwamen uit de anonimiteit halen. Dat wij ieder jaar bij die oorlog en bevrijding stilstaan, is betekenisvol voor het heden, benadrukt Liesbeth Hoeven verbonden aan de universiteit. Maar hoe doe je dat, zinvol herdenken? Met de aanstaande Tilburgse bijeenkomst als voorbeeld geeft zij vier tips voor een aansprekende plechtigheid.
Door Liesbeth Hoeven
Op 4 mei aanstaande herdenken we overal in het land weer de Tweede Wereldoorlog. Hoe maak je zo’n herdenking aansprekend voor mensen van nu? Aan het Tilburg Cobbenhagen Center van Tilburg University loopt momenteel het gedenkproject ‘Vrijheid doorgeven’. Daarin staan de persoonlijke verhalen van de 22 Tilburgse studenten centraal die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen. Met name de verzetsdaden van een deel van deze studenten vormen een uitstekende rode draad om het gebeuren van toen aansprekend te herdenken met studenten van nu.
Bij een goede herdenking draait het in feite om vier vragen. Ik zal die toelichten aan de hand van de herdenking zoals wij die hopelijk op 4 mei op de universiteitscampus zullen houden.
Motivatie
Als je een herdenking organiseert, stel jezelf dan de vraag: Waarom doen we dit? Waarom is het verhaal dat ik ga vertellen van belang voor de aanwezigen? Deze vraag gaat over het hoger doel van de bijeenkomst.
In ons geval willen wij de studenten, die op 4 mei a.s. zijn uitgenodigd voor de onthulling van een fysiek en digitaal monument op de campus, laten weten: ‘Ook jouw verhaal doet ertoe’! Op onze universiteit lopen meer dan 12.000 studenten rond, hun levensgeschiedenissen zijn even talrijk. Studenten zijn mensen, geen nummers. Daarom willen wij, op de dag dat we onze oorlogsslachtoffers herdenken, de 22 studenten die zijn omgekomen uit de anonimiteit halen; een naam en een gezicht geven.
Neem Piet Haanebrink, lid van het Tilburgs Studenten Corps St. Olof. Piet wilde het verschil maken. Hij sluit zich aan bij het verzet en wordt lid van de Raad van Negen, een geheim overlegorgaan dat de 15.000 studenten vertegenwoordigde die studeerden aan een van de negen Nederlandse universiteiten en hogescholen. De Raad hield zich bezig met het verspreiden van het illegale blad De Geus, het vervaardigen van valse papieren en het zoeken naar mogelijke onderduikadressen. Piet weet zich te onderscheiden van medestudenten door zijn “werklust, onbaatzuchtigheid, geestigheid en talloze liefhebberijen”, zo staat beschreven in het gedenkboekje In Memoriam Fratrum dat de studentenvereniging na de oorlog uitbracht.
Relevantie
Het tweede punt betreft de relevantie. Je maakt een herdenking relevant door een eigentijds thema te kiezen: bijvoorbeeld vriendschap, jaloezie, geheimen, vertrouwen, moed of verraad. Zorg dat de persoonlijke verhalen die worden verteld uitwerkingen zijn van het gekozen thema. Probeer een vertelvorm te vinden waarin je historische feiten en belevingsgerichte informatie afwisselt. Een multimediale manier van vertellen kan je hierbij helpen. Authentieke foto’s en filmpjes, originele citaten uit brieven en dagboeken, zetten je verhaal kracht bij. Zo laten wij tijdens de herdenking op de universiteit zien in welke situatie onze studenten – jonge mensen, in de kracht van hun leven – tijdens de oorlog terecht zijn gekomen en wat dit voor hen betekende.
Piet Haanebrink bijvoorbeeld merkt dat in de loop van zijn studietijd de sfeer op de Tilburgse hogeschool grimmiger wordt. Tijdens colleges worden razzia’s gehouden. Een groot deel van de studenten volgt, uit angst en protest, geen lessen meer. Het risico bestaat dat zij de illegaliteit ingaan, zo vreest de bezetter. De loyaliteitsverklaring wordt in het leven geroepen om de rust op de hogescholen en universiteiten in Nederland te doen weerkeren. Door te tekenen, verklaren de studenten zich loyaal aan het Duitse rijk.
Voor Piet is daarmee de maat vol. Hij sluit zich aan bij De Raad van Negen die een richtlijn uitvaardigt: studenten in Nederland mogen de verklaring niet tekenen, wie wel tekent is een ‘deserteur’. Het verhaal van Piet gaat over loyaliteit en op basis van archiefonderzoek en het contact met de familie kunnen we zijn verhaal reconstrueren en rijkelijk illustreren.
Identificatie
Wat maakt dit verhaal nu invoelbaar? Hoe kan de deelnemer zich in de herdachte geschiedenis verplaatsen? Je kunt empathie en bewustwording creëren door te laten zien hoe het verhaal ook jouzelf raakt. Het kan helpen een dilemma uit te lichten waar de hoofdpersoon van je verhaal voor stond. Begrijp je de keuze die je hoofdpersoon maakte? Herken je zijn twijfel of juist het ontbreken daarvan? Tijdens de herdenking op de universiteit vragen we studenten van nu te reageren op dilemma’s van toen: 'Teken jij een loyaliteitsverklaring aan de bezetter, waardoor je mag blijven studeren? Of teken je niet en word je gedwongen tewerkgesteld. Zou jij je melden voor transport of besluiten onder te duiken of te vluchten? Wat zou jij doen?'
Piet heeft binnen de Raad van Negen de taak om zoveel mogelijk studenten te overtuigen: ‘teken de loyaliteitsverklaring niet’. De druk op de leden van zijn hechte studentencorps is groot. Maar de angst ook: weigeraars worden gearresteerd en op transport gesteld naar Duitsland, waar zij moeten werken in fabrieken. Piet besluit zelf enkele maanden onder te duiken en zo de gedwongen tewerkstelling te ontlopen. Daarna keert hij terug naar “het hol van den leeuw: Tilburg.” Onder de schuilnaam ‘Evert’ is Piet actief bij de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers. In Noord-Brabant onderhoudt hij de interne contacten met de districtsleiders van deze hulporganisatie. Hij is misschien “wel de meest actieve illegale werker uit de Tilburgse studentenwereld”, zo staat in een van onze bronnen beschreven. Hij zet zich dag en nacht in voor onderduikers.
Voor de herdenking op 4 mei aan onze universiteit heeft een student van nu een prachtig gedicht geschreven voor Piet. Deze jongen vertelt op een even intense als ingetogen wijze wat hem raakt in het verhaal van deze oud-student. Hij speelt in op de vraag of hij zelf de moed en het lef zou hebben om in Piet zijn schoenen te staan.
Inspiratie
Ten slotte: Wat is de positieve boodschap die je door wil geven? Waarover zou je willen dat de luisteraar ’s avonds thuis nog nadenkt? Deze vraag daagt je uit om vooraf goed na te denken over de impact van de herdenking die je organiseert. Op de universiteit vatten wij de boodschap die we onze studenten mee willen geven kernachtig samen: ‘Oorlog is geen keuze, verzet wel’.
Wij hopen dat onze studenten, op basis van de ervaringsverhalen die we tijdens de herdenking delen, beseffen dat ook zij het verschil kunnen maken. Verzet betekent: niet achter de massa aanlopen, maar je eigen weg kiezen. Dat kan alleen als je helder voor ogen hebt wat je idealen, dromen en drijfveren zijn. Die helpen je om in de meest moeilijke omstandigheden de moed niet te verliezen. En om na te blijven streven wat voor jou belangrijk is in het leven, als alles wat vanzelfsprekend is wegvalt.
Als je wilt zien, horen en meemaken hoe Piet Haanebrink en de 21 andere studenten een bron van inspiratie zijn voor de universitaire gemeenschap van vandaag, wees dan van harte welkom: donderdag 4 mei a.s. om 14.30 uur in de aula van Tilburg University!
-----------
Liesbeth Hoeven is cultuurwetenschapper en werkt als manager en onderzoeker bij het Tilburg Cobbenhagen Center van Tilburg University. Begin 2015 promoveerde zij op haar onderzoek 'Een boek om in te wonen. De verhaalcultuur na Auschwitz', Uitgeverij Verloren. Het Cobbenhagen onderzoekscentrum geeft een impuls aan het waardendebat binnen de wetenschap vanuit de christelijke en humanistische traditie.
Dodenherdenking Tilburg University
Tilburg University herdenkt op 4 mei 2017 het leven van 22 studenten die in de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen tijdens bombardementen, verzetsactiviteiten, in concentratiekampen en aan de gevolgen van dwangarbeid, ongeval of ziekte.
Het Tilburg Cobbenhagen Center heeft in het afgelopen jaar, in samenwerking met het Regionaal Archief Tilburg, toegewerkt naar de lancering van een digitaal vrijheidsmonument. Het monument heeft de vorm van een website die functioneert als virtuele gedenkplek en creatief discussieplatform. Studenten en medewerkers van nu reageren in briefvorm op de verhalen, dilemma’s en keuzes van de studenten die de oorlog niet overleefden: ‘Wat zou jij doen?’
Het digitaal monument wordt om 14.30 uur, tijdens een programma in de aula van de universiteit (m.m.v. theatermaker Romy Rockx), onthuld. Na afloop van het programma is er de gelegenheid het fysiek monument te bezoeken in het Cobbenhagen Gebouw: een gedenkwand die onder meer voor nabestaanden van grote betekenis is. Voor meer informatie zie de website van het Tilburg Cobbenhagen Center.
Inschrijven voor deelname aan de Dodenherdenking van Tilburg University kan tot 1 mei a.s. via dit formulier: https://forms.tilburguniversity.edu/369
Ik vraag mij af of oorlog ook geen keuze is. Nederland verhoogt zijn defensiebudget en is feitelijk in oorlog door bijdragen aan allerlei missies. Dat is allemaal collectieve besluitvorming tevens in NAVOverband en wordt niet als oorlog beleefd, maar het is wel degelijk een bijdrage aan fors geweld. Feitelijk verzet in deze tijd zou ook benoemd moeten worden. Dan gaat het om ongedocumenteerden opnemen en zelfs statushouders omdat Nederland zijn quota niet haalt in Europees verband.Het is betrekkelijk veilig om helden uit het verleden uit hun context te halen. De actuele politieke en menselijke dilemma's zijn dan niet aan de orde. Wil je de boete riskeren die je krijgt als je een ongedocumenteerde aan illegaal werk helpt, is dan een wat actuelere vraag.Dilemma's van toen zijn terugkijkend relatief makkelijk te beantwoorden en hebben minder impact.