Het belang van het binnenperspectief

De wetenschap biedt ons een buitenperspectief. Maar het leven wordt vanuit een binnenperspectief geleefd. Moet de wetenschap dan 'aangevuld' worden, met zoiets als religie? Nee, zegt Erik Borgman. Wij moeten opnieuw in religieuze termen over wetenschap en waarheid gaan spreken. Het omgekeerde van wat doorgaans gebeurt: verwetenschappelijking van het spreken over religie. Een bijdrage in het kader van vijf jaar Bezieling

Door Erik Borgman

Debezieling.nl bestaat vijf jaar. Vanaf het begin heb ik ervoor geschreven en dat met veel plezier. Ik draag graag bij aan een website die probeert te laten zien waar religie en spiritualiteit uiteindelijk voor zijn: manieren om het leven vorm te geven. Concrete levens, en concrete vormen. In politiek en beleid, maar ook in media en wetenschap raakt die betekenis en dit belang van religie steeds meer buiten beeld. Wij maken ons zorgen over religie; zij is vooral een probleem. Dus wordt zij geanalyseerd om haar te kunnen bijsturen, zoals onze overheid onze slechte eetgewoonten wil bijsturen.

Onvrijblijvend

Nog voor ik aan mijn theologiestudie begon, las ik mijn eerste godsdienstwetenschappelijke boek. Het heette Antwoord, met als ondertitel Gestalten van geloof in de wereld van nu, en verscheen in 1975. Ik las het deel over het christendom en hoewel de beschrijving wel klopte, had ik de merkwaardige sensatie dat zij tegelijkertijd heel erg verschilde van de godsdienst die ik als achttienjarige als de mijne beschouwde. Pas veel later kon ik ook uitleggen waarom dat - wat inmiddels het buitenperspectief is gaan heten - juist bij religie zo problematisch is.

Godsdienst is buitengewoon onvrijblijvend. Het gaat over zaken waardoor wij worden aangesproken en die ons vragen ons onvoorwaardelijk over te geven. Alleen kennis willen nemen van religie, heb ik wel eens geschreven, is zoiets als wel literatuur willen lezen of beeldende kunst willen bekijken, maar jezelf het oordeel ontzeggen over mooi en lelijk, goed en slecht. Waarom zou je dan nog lezen of je aan een schilderij willen blootstellen. Je voelt dat er iets tegen en over je gezegd wordt en je wilt iets terugzeggen, of in ieder geval nadenken over het gezegde.

Post truth

Ik schrijf op het moment aan een essay over de betekenis van de universiteit in de hedendaagse cultuur. We leven post truth, zo lezen wij in de krant: na de waarheid. Nu kun je zeggen dat de universiteit in deze situatie belangrijker is dan ooit, juist om wel waarheid te spreken. Dat vind ik uiteindelijk ook. Maar de vraag is hoe wij in de situatie post truth terecht gekomen zijn. Hoe komt het dat wetenschap tot ‘ook maar een mening’ is verklaard waar je zonder verdere argumenten jouw mening tegenover kan zetten.

Daar valt veel over te zeggen en te schrijven, en dat doe ik in dat essay ook. Maar het komt erop neer dat wij vergeten dat wetenschap ons voortdurend een buitenperspectief op ons leven aanreikt. Maar het leven wordt vanuit een binnenperspectief geleefd.

Leefwereld

Mijn oudste dochter is moleculair bioloog. In het dankwoord van haar proefschrift, waarop zij aan het einde van deze week hoopt te promoveren, schrijft ze aan haar zoon, die geboren werd ten tijde van haar onderzoek:

"Terwijl ik in het lab de biologie probeerde te begrijpen, was er in mij een wonderbaarlijk proces aan de gang. Omdat ik wist en voelde dat ik je moeder zou worden, kreeg ik al snel een superkracht die niets anders mij had kunnen geven. En wat zonder twijfel mijn beste werk was, deed ik terwijl je me aanmoedigde door in mijn ribben te duwen. (.....) Nu je er bent, is het zo leuk om je elke dag weer een beetje verder de wereld te zien ontdekken en ik vind het geweldig zoals je me meeneemt in je zoektocht."

Hier wordt zichtbaar dat het onmogelijk is de leefwereld van een moleculair bioloog te begrijpen in moleculairbiologische termen. De leefwereld is het overkoepelende niveau en de moleculaire biologie is daar niet alleen een klein deel van, maar geeft ook slechts een beeld van klein deel ervan. Maar het wordt niet rationeel geacht om te spreken over ongeboren kinderen die hun moeders aanmoedigen en hen stimuleren op hun best te zijn. We kunnen het psychologisch van betekenis vinden, maar onze cultuur ziet het als objectief onzinnig.

Vervreemding

Zoals de Duitse filosoof Edmund Husserl (1859-1938) al vaststelde, snijdt die culturele houding het verband door tussen wetenschap en de leefwereld van de mens. Het laat de wetenschappen in de lucht zweven en vervreemdt mensen tegelijkertijd van hun geleefde ervaring. Cultureel wordt immers alleen wetenschappelijke kennis gewaardeerd. Het is niet vreemd dat mensen zich daartegen verzetten.

In het essay probeer ik uit te leggen dat hier een alternatief voor is. Dat alternatief – en dat zal zeker de nodige weerstand opleveren! – bestaat er volgens mij niet in dat wij wetenschap aanvullen met religie, maar dat wij opnieuw in religieuze termen over wetenschap en toewijding aan de waarheid gaan spreken. Dat is het omgekeerde van wat we doorgaans doen: in steeds wetenschappelijker termen spreken over religie.

Terugkeer van God

Op een heel ander niveau doet debezieling.nl hetzelfde. Het leven van binnenuit ter sprake brengen. En daarbij blijken religieuze tradities buitengewoon waardevol en belangrijk. Inclusief de woorden die een collega ooit aanduidde als ‘zombiewoorden’. De nacht van de theologie gaat over de terugkeer van God. Die terugkeer laat zich al vijf jaar constateren op debezieling.nl.