“Wat mij het meest aanspreekt in het werk van Dewey, is zijn manier van kijken, zoals hij die beschrijft in ‘Art as Experience’, mijn favoriete boek. Kunst als een mogelijkheid om het leven te verrijken”, zegt psycholoog Hans Alma over John Dewey (1859-1952), de belangrijkste Amerikaanse filosoof en pedagoog van de twintigste eeuw. Alma geeft coaching en training in haar Werkplaats voor zinvol leven en werken. Sinds april is zij bijzonder hoogleraar religieus humanisme en compassie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Door Cees Veltman

John Dewey

“Dewey is een van de grondleggers van het pragmatisme, een school binnen de filosofie die groot belang hecht aan praktisch handelen en concrete ervaring. Een belangrijk punt bij Dewey is dat hij ervaring niet zozeer ziet als iets individueels dat zich afspeelt in iemands hoofd, maar in de eerste plaats als iets dat gebeurt in de interactie tussen een persoon en de omgeving. Door zijn boek ben ik bewuster om me heen gaan kijken. Toen ik in Bussum woonde, liep ik vaak in gedachten verzonken naar het station voor mijn werk. Ik dacht alleen maar aan wat er die dag moest gebeuren. Ik zag niet dat ik door een laan met prachtige bomen en bloeiende bloesemstruiken liep. Tot ik ontdekte hoe jammer dat was: ik kon gedurende mijn wandeling tien minuten lang genieten van mijn omgeving. Toen ik wel aandachtig om me heen keek, was dat een eyeopener. Zo’n ervaring kun je bijvoorbeeld ook krijgen als je naar een spelend kind kijkt of naar een koffiekopje of een theelepeltje dat je opeens opvalt. Dan realiseer je je er de betekenis en de geschiedenis van. Als je zo kijkt, word je uit je zelfbeslotenheid en je eigen beslommeringen getrokken. Je gaat een relatie aan met wat je waarneemt. Het is een nieuwe manier van kijken. Ik heb geleerd meer aandacht te besteden aan mijn omgeving.

Aandachtige waarneming

Kunst helpt je om te zien waar we meestal aan voorbij kijken. We kijken vaak met een puur functionele blik om ons heen, ook naar mensen. Zijn ze nuttig voor ons of staan ze ons in de weg? Als je in een winkel hebt afgerekend, weet je vaak al niet meer hoe de kassière eruitzag zodra je een stap buiten de winkel zet. Als je zo gedachteloos bent, doe je geen recht aan wat je hebt gezien. Je ziet de intrinsieke waarde er niet van. Als we om ons heen kijken zoals we naar onze vrienden kijken, zou dat ons leven verrijken. Maar dat kan natuurlijk niet de hele dag door. Als we in druk verkeer zitten, moeten we wel puur functioneel om ons heen kijken. Het is echter een verarming als die functionele blik zo dominant wordt, dat we vergeten werkelijk aandacht te besteden aan de wereld om ons heen en de unieke waarde te zien van wat ons omringt.

Dewey heeft niet veel over religie geschreven, maar wel een belangrijk boek (in 1932) dat in 2013 in het Nederlands is vertaald onder de titel ‘Het religieuze bevrijd van religie.’ Hij verzet zich tegen vormen van religie en theologie die leiden tot het ontlopen van verantwoordelijkheid bijvoorbeeld omdat ze de aandacht sterk richten op een hiernamaals. Hij wil af van het idee van een bovennatuurlijke God die voor een absolute waarheid en goedheid staat die in een andere werkelijkheid al gerealiseerd zou zijn. Dewey ziet God als ‘de eenheid van alle idealen die ons inspireren om dingen na te streven en om tot daden over te gaan’. Het mooie van religie vindt hij de potentiële kracht tot verandering. Religieuze beelden en verhalen kunnen ons helpen betrokken te raken bij wat er in de samenleving gebeurt. Religie helpt ons om verbeeldingsvolle voorstellingen te maken van goed (samen)leven, die richting kunnen geven aan ons handelen. Religie verbindt aandachtige waarneming met het zien en realiseren van nieuwe mogelijkheden. Zo kunnen we onze idealen samen waarmaken.

Hernieuwde belangstelling

Dewey heeft als politiek filosoof veel invloed gehad in Amerika door zijn ideeën over onderwijs en burgerschap. Daarna is de aandacht voor hem een beetje weggezakt, maar de laatste vijftien jaar is er weer meer aandacht voor hem omdat ecologische en multiculturele vragen zich steeds meer opdringen. Dewey is erg kritisch over het scheidingsdenken: het verdelen van mensen in groepen. Hij benadrukt de kracht van de gemeenschap ongeacht religieuze identiteit. Stel dat in een buurt zorg bestaat over verkeersveiligheid. Dat is een kwestie waarop iedereen zich kan verenigen, ongeacht iemands achtergrond. Dat kan helpen om mensen dichter bij elkaar te brengen en meer begrip voor elkaar te krijgen. Dewey's denken heeft betekenis voor het leven van alledag en voor de vraag hoe we ons leven willen inrichten. Die gerichtheid op hoe we ons leven daadwerkelijk leven is kenmerkend voor het pragmatisme.”

----------------------------------

John Dewey (1859-1952), Art as Experience, Tarcherperigee, 371 blz., 16,99.

John Dewey, Het religieuze bevrijd van religie, ISVW uitgevers, 114 blz., € 22,50.

John Diamond, John Dewey over opvoeding, onderwijs en burgerschap, een keuze uit zijn werk, SWP, Amsterdam, 239 blz., € 31,-

Hans Alma, Het verlangen naar zin, de zoektocht naar resonantie in de wereld, Ten Have, 240 blz., € 22,99.