Lisette Thooft las het beroemde essay van schrijver, dissident en latere president van Tjecho-Slowakije Václav Havel (1936-2011):  'De macht der machtelozen' (1978). Havel bekritiseert en analyseert daarin de communistische repressie. Lisette Thooft ziet parallellen met het huidige Nederland in coronatijd: "Voor veel mensen zoals mijn vrienden en ik voelt het huidige politieke klimaat ook een beetje als een soort posttotalitair systeem – hard op weg naar een surveillancemaatschappij van Chinese allure."

Door Lisette Thooft

De dag na de Tweede Kamerverkiezing kwam er een citaat van Václav Havel langs in mijn mailbox dat eindigde met: “Een beter systeem zal niet automatisch zorgen voor een beter leven. In feite is het tegendeel waar: alleen door het creëren van een beter leven kan een beter systeem worden ontwikkeld.”

Het komt uit Havels beroemde essay ‘De macht der machtelozen’, dat hij schreef in 1978, nog onder de knoet van de communistische repressie. Hij noemde die repressie een posttotalitair systeem: er was nog maar één visie toegestaan en wie er anders over dacht, werd gecensureerd, verketterd en vervolgd. Die éne visie op de werkelijkheid noemde hij een geseculariseerde religie, die tot in de haarvaten van de samenleving was doorgedrongen en het dagelijks leven beïnvloedde met een mix van angst, repressie en zelfcensuur.

Havel beschreef hoe machteloze burgers achter het IJzeren Gordijn gaandeweg de macht over hun eigen leven terugnamen. Hoe er langzamerhand een parallelle samenleving ontstond van groepjes andersdenkenden die samenkwamen om te praten en zich te laven aan kunst en cultuur. Ook om rechtszaken te voeren tegen het corrupte regiem – die ze meestal verloren, maar daar ging het niet om. Het ging erom dat steeds meer mensen wilden leven in de waarheid en dat hun invloed zich bijna onmerkbaar uitbreidde. We weten inmiddels hoe de situatie uiteindelijk heeft geleid tot een Fluwelen Revolutie.

Bezorgdheid

Ik kende het essay: een paar vrienden en ik hadden het kort geleden gelezen in een studiegroepje, opgericht uit bezorgdheid over de repressieve maatregelen en de censuur van het afgelopen jaar. Het bleek niet moeilijk om – ondanks alle verschillen – ook overeenkomsten te zien tussen het communistische regiem en het coronaregiem. Voor veel mensen zoals mijn vrienden en ik voelt het huidige politieke klimaat ook een beetje als een soort posttotalitair systeem – hard op weg naar een surveillancemaatschappij van Chinese allure. Er valt heus wel in te leven, maar we missen de vrijheid, de verantwoordelijkheid voor ons eigen leven, onze eigen keuzes. En we missen diepgang, vertrouwen in hogere lagen van de werkelijkheid, in de goedheid van het leven zoals het is, in de goede dood.

Wat mij vooral trof was de link die Havel in zijn beroemde essay legde tussen het repressieve communisme van destijds en het kapitalisme van het Westen: “Het automatisme van het posttotalitaire systeem is slechts een extreme versie van het wereldwijde automatisme van de technologische beschaving”, zag hij. Technologie is niet meer onze dienaar maar onze baas, en het geloof ontbreekt in iets hogers dan alleen maar technologische oplossingen.

“Als er een beter economisch en politiek model geschapen kan worden, dan moet het meer dan ooit voortkomen uit diepe existentiële en morele veranderingen in de maatschappij”, stelde Havel. Vertrouwen moet in de plaats komen van controle, openheid in de plaats van censuur en verantwoordelijkheid voor het eigen welzijn in de plaats van opgelegde leefregels.

Denksysteem

Het communisme was geen complot van een duistere elite – het was een denksysteem dat knarsend vastliep op zijn eigen platheid en materialisme. En ook nu zie ik geen complot, maar een denksysteem dat knarsend vastloopt. De complottheorieën die de ronde doen over duistere elites die ons willen knechten, zijn voor mij mythen, symbolische verhalen. Een mythe geeft aan krachtvelden, impulsen en motieven in de wereld en binnenin in onszelf een persoonlijk gezicht. Die krachten worden opgevoerd in een verhaal met een vijand en slachtoffers, om ze zichtbaar en begrijpelijk te maken. Maar het zijn symbolen.

In onze tijd zijn de werkelijke vijanden ons doorgeslagen materialisme, ons winstdenken, onze gerichtheid op fysieke veiligheid en onze angst voor de dood. Die duistere ‘elite’ van menselijke eigenschappen heeft ervoor gezorgd dat het systeem vastliep, dat we leven onder de knoet van het materialisme van de wetenschap, van de cijfers en de grafieken.

Afwezigheid van mystiek en transcendentie

We gaan gebukt onder de goddeloosheid van onze consumptiemaatschappij, stel ik vast, de afwezigheid van mystiek en transcendentie in het openbare leven.

Die hebben de kerken zich laten ontglippen – God, mystiek, transcendentie. Maar ze zijn natuurlijk niet weg. Ze zijn overal te vinden als je beter kijkt, als je beter luistert. En heel veel mensen zoals ik weten elkaar te vinden in een gedeeld besef van vertrouwen in een geestelijke wereld, in openheid voor nieuwe, andere zienswijzen en levenswijzen, en in een diep gevoelde verantwoordelijkheid voor onszelf.

Langzaam maar zeker vormen we een parallelle samenleving, een onderstroom, die op een dag de bovenstroom zal worden. Een beter leven, dat hopelijk zal resulteren in een beter systeem.