Lisette Thooft las het beroemde essay van schrijver, dissident en latere president van Tjecho-Slowakije Václav Havel (1936-2011): 'De macht der machtelozen' (1978). Havel bekritiseert en analyseert daarin de communistische repressie. Lisette Thooft ziet parallellen met het huidige Nederland in coronatijd: "Voor veel mensen zoals mijn vrienden en ik voelt het huidige politieke klimaat ook een beetje als een soort posttotalitair systeem – hard op weg naar een surveillancemaatschappij van Chinese allure."
Door Lisette Thooft
De dag na de Tweede Kamerverkiezing kwam er een citaat van Václav Havel langs in mijn mailbox dat eindigde met: “Een beter systeem zal niet automatisch zorgen voor een beter leven. In feite is het tegendeel waar: alleen door het creëren van een beter leven kan een beter systeem worden ontwikkeld.”
Het komt uit Havels beroemde essay ‘De macht der machtelozen’, dat hij schreef in 1978, nog onder de knoet van de communistische repressie. Hij noemde die repressie een posttotalitair systeem: er was nog maar één visie toegestaan en wie er anders over dacht, werd gecensureerd, verketterd en vervolgd. Die éne visie op de werkelijkheid noemde hij een geseculariseerde religie, die tot in de haarvaten van de samenleving was doorgedrongen en het dagelijks leven beïnvloedde met een mix van angst, repressie en zelfcensuur.
Havel beschreef hoe machteloze burgers achter het IJzeren Gordijn gaandeweg de macht over hun eigen leven terugnamen. Hoe er langzamerhand een parallelle samenleving ontstond van groepjes andersdenkenden die samenkwamen om te praten en zich te laven aan kunst en cultuur. Ook om rechtszaken te voeren tegen het corrupte regiem – die ze meestal verloren, maar daar ging het niet om. Het ging erom dat steeds meer mensen wilden leven in de waarheid en dat hun invloed zich bijna onmerkbaar uitbreidde. We weten inmiddels hoe de situatie uiteindelijk heeft geleid tot een Fluwelen Revolutie.
Bezorgdheid
Ik kende het essay: een paar vrienden en ik hadden het kort geleden gelezen in een studiegroepje, opgericht uit bezorgdheid over de repressieve maatregelen en de censuur van het afgelopen jaar. Het bleek niet moeilijk om – ondanks alle verschillen – ook overeenkomsten te zien tussen het communistische regiem en het coronaregiem. Voor veel mensen zoals mijn vrienden en ik voelt het huidige politieke klimaat ook een beetje als een soort posttotalitair systeem – hard op weg naar een surveillancemaatschappij van Chinese allure. Er valt heus wel in te leven, maar we missen de vrijheid, de verantwoordelijkheid voor ons eigen leven, onze eigen keuzes. En we missen diepgang, vertrouwen in hogere lagen van de werkelijkheid, in de goedheid van het leven zoals het is, in de goede dood.
Wat mij vooral trof was de link die Havel in zijn beroemde essay legde tussen het repressieve communisme van destijds en het kapitalisme van het Westen: “Het automatisme van het posttotalitaire systeem is slechts een extreme versie van het wereldwijde automatisme van de technologische beschaving”, zag hij. Technologie is niet meer onze dienaar maar onze baas, en het geloof ontbreekt in iets hogers dan alleen maar technologische oplossingen.
“Als er een beter economisch en politiek model geschapen kan worden, dan moet het meer dan ooit voortkomen uit diepe existentiële en morele veranderingen in de maatschappij”, stelde Havel. Vertrouwen moet in de plaats komen van controle, openheid in de plaats van censuur en verantwoordelijkheid voor het eigen welzijn in de plaats van opgelegde leefregels.
Denksysteem
Het communisme was geen complot van een duistere elite – het was een denksysteem dat knarsend vastliep op zijn eigen platheid en materialisme. En ook nu zie ik geen complot, maar een denksysteem dat knarsend vastloopt. De complottheorieën die de ronde doen over duistere elites die ons willen knechten, zijn voor mij mythen, symbolische verhalen. Een mythe geeft aan krachtvelden, impulsen en motieven in de wereld en binnenin in onszelf een persoonlijk gezicht. Die krachten worden opgevoerd in een verhaal met een vijand en slachtoffers, om ze zichtbaar en begrijpelijk te maken. Maar het zijn symbolen.
In onze tijd zijn de werkelijke vijanden ons doorgeslagen materialisme, ons winstdenken, onze gerichtheid op fysieke veiligheid en onze angst voor de dood. Die duistere ‘elite’ van menselijke eigenschappen heeft ervoor gezorgd dat het systeem vastliep, dat we leven onder de knoet van het materialisme van de wetenschap, van de cijfers en de grafieken.
Afwezigheid van mystiek en transcendentie
We gaan gebukt onder de goddeloosheid van onze consumptiemaatschappij, stel ik vast, de afwezigheid van mystiek en transcendentie in het openbare leven.
Die hebben de kerken zich laten ontglippen – God, mystiek, transcendentie. Maar ze zijn natuurlijk niet weg. Ze zijn overal te vinden als je beter kijkt, als je beter luistert. En heel veel mensen zoals ik weten elkaar te vinden in een gedeeld besef van vertrouwen in een geestelijke wereld, in openheid voor nieuwe, andere zienswijzen en levenswijzen, en in een diep gevoelde verantwoordelijkheid voor onszelf.
Langzaam maar zeker vormen we een parallelle samenleving, een onderstroom, die op een dag de bovenstroom zal worden. Een beter leven, dat hopelijk zal resulteren in een beter systeem.
Dank aan Lisette Thooft voor deze bespiegelingen over genoemd essay van Havel.
"L'histoire se repete!" gaat in dit geval, mutatis mutandum, zeker op. Het zou goed zijn, indien veel mensen dit artikel van Lisette Thooft zouden lezen en daarbij zouden willen beseffen, dat wat nu gebeurt aan inrichting van een totalitair systeem inderdaad overeenkomsten, grote gelijkenis, heeft met wat toen, in die jaren, in Tsjecho-Slowakije de orde was en zich tegen die orde in vervolgens afspeelde.
Ook nu zien we parallelle samenlevingen in statu nascendi. Of die zich zo zullen kunnen ontwikkelen zoals Havel het mocht meemaken, en waaraan hij mede leiding mocht geven, uiteindelijk, moeten we afwachten.
Dat het aan ons als mens is, om te beseffen, dat we niet verder kunnen op de wijze die we tot nu dachten de goede te zijn, is wel duidelijk. We worden overheerst door de technologie, door het materialisme, en we vergeten mens te zijn. We moeten onszelf, ons eigen en ons gezamenlijke menszijn terugvinden en van daaruit, ons samenleven en ons systeem van samenleving (opnieuw) inrichten.
Dank aan Lisette en aan Havel!
Dank je wel Lisette. het houdt me precies 40 jaar bezig, sinds ik las wat Havel schreef als student op een kamertje in Leiden. Hij waarschuwde ook dat het technologische systeem subtieler zou worden en geraffineerder. Dat geweld niet meer nodig zou zijn. Dat het wereldomvattend zou worden.
En dat heeft zich langzaam voltrokken.
Door de privatisering van overheidsdiensten zoals de zorg (die ooit in handen van kloosters was) is het andere, meer omvattende geluid naar de zijlijn gedrongen. Natuurlijke, lichaamseigen medicijnen worden weggezet als kwakzalverij. Tenzij je er patent op kunt krijgen. Dat is wat Monsanto nu weer probeert. Maar een chemisch equivalent maken is winstgevender. Dus zonder patentering geen ontwikkeling. Dit zijn toch andere krachten dan de KGB en de CIA van 40 jaar geleden.
Hoe het te noemen? Crypto-totalitair?
En dan herinner ik me nog dat Havel het over zelfbeweging had van het systeem. Dat het van nature groeit als we er geen humane regels aan verbinden. Dat het vanzelf groter wordt, elke keer als een ambtenaar een foute invulling van een formulier als fraude oormerkt en de zogenaamde klant in het ongeluk stort. In plaats van die op te bellen en te vragen of er misschien iets anders is bedoeld?
Men is bang om fouten te maken en laat het gebeuren. Op deze manier worden kwetsbare mensen gecriminaliseerd en uitgestoten.
In dat opzicht is er sinds 40 jaar niets veranderd.
Super bedankt Lisette.
Ja crypto-totalitair, dat vind ik een mooie term. Voor mij is het vooral belangrijk om te beseffen dat alles wat we doen belangrijk is - elke daad van autonomie, elk samenzijn in ontspannen contact, elk blijk van vertrouwen op de natuur, op het leven zelf, op de geestelijke wereld.
En u bedankt voor deze mooie respons. Laten we de hoop levend houden en elkaar helpen herinneren dat het ook anders kan.
Wat goed om dit in herinnering te brengen, Lisette!
Dank, Geertrui.
Helder stuk. Op het einde lees ik "een diep gevoelde verantwoordelijkheid voor onszelf". Deze zin zou zoveel mooier en compltere zijn als er stond: "een diep gevoelde verantwoordelijkheid voor onszelf, voor anderen en voor de aarde". Of zegt dit alles en klopt de Engelse uitdrukking 'The devil is in the details"?
Hallo Theo, leuk dat je reageert. Hoe zie jij die verantwoordelijkheid die ik zou hebben voor andere volwassen mensen? Zou ik voor een snackbar moeten gaan staan bijvoorbeeld en de klandizie met vlammende woorden waarschuwen voor obesitas en dichtslibbende aderen? Of voor de deur van een slijterij posteren om drinkebroers te redden? Ik voel me zeker verantwoordelijk voor mijn aandeel in de vervuiling van de Aarde en het uitsterven van soorten - bijvoorbeeld als ik erachter kom dat ik in een tuincentrum, gewoontegetrouw en gemakzuchtig, fraaie balkonplanten heb gekocht die gedrenkt zijn in pesticiden en doorgecultiveerd om mooi te zijn in onze ogen maar niet voedend voor de insecten. Ja, op zo'n moment van bewustwording voel ik de verantwoordelijkheid scherp. Maar ik hoop innig dat er geen mensen zich verantwoordelijk lopen te voelen voor mij, dat die verantwoordelijkheid bij mij gelaten wordt en dat ik als volwassen wordt behandeld.
Ik bedoel word behandeld, zonder t aan het eind 🙂
Mooi geschreven artikel. Voor het eerst sinds tijden voelde ik geen grote kloof tussen de denkwereld van Lisette Thooft en die van mij. Maar de opmerking van Theo Brand onderschrijf ik wel. De focus ligt m.i. te sterk op het 'zelf' en te weinig op 'samen', de 'wereld', de 'anderen' en de 'aarde'. Natuurlijk zijn dat grote woorden en natuurlijk zijn (ook daar) geen eenvoudige antwoorden (laat staan) oplossingen te vinden. Maar ook daar dragen we verantwoordelijkheid voor. Voor zover ik Havel en ook zijn vriend Halík goed begrepen heb, getuigden zij wel van dit bredere (en diepere) verantwoordelijkheidsgevoel.