"Als het om geloof gaat, hou ik me als ongelovige vast aan het letterlijke beeld van het geloof dat ik als jongen had, als misdienaar: werk wat ik graag deed. Moderne opvattingen over het geloof kan ik niet volgen”, zegt Bert Keizer, arts en filosoof die zich als columnist in Trouw recent heeft afgevraagd of Mariaverschijningen zomaar de deur gewezen kunnen worden.
Door Cees Veltman
Moet na de recente bisschoppelijke afwijzing van de Mariaverschijningen tussen 1945 en 1959 aan de Amsterdamse Ida Peerdeman, nu ook de verrijzenis van Jezus afgewezen worden, vroeg u zich wat plagerig af in uw column.
“Dan wil ik eerst iets zeggen over het verschil tussen een gelovige zoals bisschop Hendriks en een ongelovige zoals ik. Een gelovige meent dat er van buiten de menselijke kring met welwillende belangstelling naar ons gekeken wordt. God is bezorgd over ons en we kunnen hem vragen ons een beetje te helpen of waarom hij iets niet of iets wel doen. Een ongelovige vindt dat wij mensen het samen moeten redden.”
Dat zegt zelfs de Bijbel wel: dat we het samen moeten redden hier op aarde.
“Dat zal wel, maar het fascinerende daarvan is dat veel gelovigen in 2021 niet meer goed weten wat ze daarmee aan moeten. Mijn vraag is: is er verkeer mogelijk tussen ons en die andere kant? En hoe gaat dat dan? Als dat niet kan, val je terug onder de mensen. Hoe moet je dit oplossen? We hebben het stadium achter de rug van een letterlijke opvatting van de bijbel, zoals Maria ten hemelopneming. En datzelfde geldt voor Jezus’ hemelvaart. Kerkvader Augustinus zei trouwens al dat we de Bijbel niet letterlijk moeten nemen, zei een kerkhistoricus tegen me.”
Het laatste wat ze van hem zagen, waren zijn voetzolen, werd wel gezegd.
“Ja, in de Middeleeuwen werd dat zo afgebeeld. In die letterlijkheid ben ik opgevoed in een rooms-katholiek gezin. In 1956 was ik 9 jaar oud en misdienaar, werk dat ik graag deed. Onze parochie heette Maria ten hemelopneming. Boven het altaar hing een schilderij waarop Maria, omstuwd door engeltjes, omhoogvliegt. Ik had daar geen enkele moeite mee. Natuurlijk, hoe moest het anders zijn gegaan? Nu zijn we wakker geworden en is dat soort sinterklaasgeloof grotendeels verdwenen. Zo’n letterlijke opvatting van het geloof komt echter terug in verhalen over Mariaverschijningen.”
“Goddelijke aanwezigheid is niet eenvoudig aan te tonen”
Een cabaretier vroeg zich af waarom er geen Mariaverschijningen in moslimlanden plaatshadden. Of ze waren er wel, maar dan bekend als ‘huh, wie-is-dat-nou-weer verschijningen’. Afgezien van het feit dat Maria in moslimlanden wel bekend is, zijn daar inderdaad geen voorbeelden van Mariaverschijningen.
“Zo’n Mariaverschijning vind ik wel een prettig beeld. Dan komt er een boodschapper van de andere kant naar ons toe, zoals Jezus ook fysiek naar ons toekwam. In mijn column vraag ik me af hoe de voorganger van de huidige bisschop Hendriks, bisschop Punt, kon weten dat Maria aan Ida Peerdeman is verschenen en hoe Hendriks nu sinds 30 december vorig jaar weet dat dat niet authentiek kan zijn. Ik denk dat daar geen methodes voor bestaan. Zo is ook goddelijke aanwezigheid niet eenvoudig aan te tonen.”
Als God liefde is, is er toch genoeg God en liefde in de wereld aanwijsbaar?
“Ja, in het gelaat van de ander, wordt dan gezegd, kun je God zien. Maar ik heb een soort kokervisie op het godsdienstige. De katholieke kerk in 1956, dat is voor mij het geloof, ook het geloof dat God de wereld heeft geschapen en dat je later in de hemel komt. Dus ook na de dood zit je goed. Duidelijk en mooi toch? Latere toevoegingen of afbrokkelingen verpesten dat geloof waarmee ik als jongen gelukkig was en bad en priestertje speelde. Het is een beetje provinciaal van mij om zo aan dat beeld vast te houden, maar met dat andere beeld van geloven dat door allerlei slimmerds en theologen wordt bedacht, kan ik niks.”
Gaat het in moderne opvattingen niet om een mooier geloof dan dat je het beperkt tot een geloof in wonderverhalen van 2000 jaar geleden? Religie is dan eerder een duiding van onze wereld en van de leefwijze die daarbij past. Als het zien van het heilige in het dagelijkse of als het zien waar het heilige wordt geschonden. Dan kun je een scherper oog krijgen voor onze wonderlijke wereld.
“Ja, ik begrijp dat, maar ik heb dat soort ideeën altijd stuitende onzin gevonden. Ik kijk ook in het gelaat van de ander en ik ben niet blind, maar ik zie gewoon een mens, ik zie er geen God in. Nou ja, in sommige gelaten is hij misschien wel te zien, maar in andere gelaten dan weer niet, dus dat is een lastige aanname. Voor mij is dat standpunt een salto achterover, een zwaktebod, een ontsnapping uit de werkelijkheid.“
Maar we moeten het toch hebben van liefde voor elkaar?
“Ja zeker, maar laat ‘G’ daarbuiten, zou ik zeggen. Wat heeft die ermee te maken? Je kunt ook van mensen houden zonder religieus te zijn.”
U maakt een strikt onderscheid tussen gelovigen en niet-gelovigen, maar misschien is de echte kloof of het echte conflict juist niet tussen gelovigen en niet gelovigen, maar tussen humanisten en niet-humanisten.
“Het percentage klootzakken is onder gelovigen niet lager dan onder niet gelovigen, dus religie maakt niets uit. Ik ben zelf werkzaam geweest in een slechte hoek van de gezondheidszorg, in een verpleeghuis waar weinig mensen willen werken bedoel ik, maar ik heb het allemaal zonder God gedaan. Het humanitaire vindt ook helemaal niet zijn bron in religie.”
“Dat religie niet deugt, is onzin”
Maar het geloof kan wel een hulpmiddel zijn voor humanitair handelen?
“Dat kan zo zijn, maar ideologieën zijn soms desastreus voor mensen, zoals de ideologieën van moslimfundamentalisten en van nazi’s. In vroeger eeuwen waren eerst de katholieken erg klootzakkerig, daarna de protestanten. Godsdienst is nooit een garantie gebleken voor zedelijkheid. Maar ik wil niet zeggen dat kerk en religiositeit alleen maar nare gevolgen hebben of gehad hebben. Er komt ook heel mooie kunst en muziek uit voort, ook goed onderwijs, zoals ik zelf heb ervaren. Dat religie niet deugt, is onzin, maar het stemt ook niet per definitie ten voordele.”
Toch moet er wel een beschavende werking vanuit gaan als religies naastenliefde steeds beklemtonen.
“Ik zie daar niets van.”
Maar hoe komt het dat ruim 80 procent van de wereldbevolking religieus is of zich in ieder geval zo noemt? Is dat de troostende kant van religie?
“Ja hoor, al zegt het feit dat het om een meerderheid gaat, nog niets over gelijk hebben of over de waarheid natuurlijk. Twisten over het al of niet bestaan van God is geëmmer waar je toch nooit uitkomt. Je moet voorzichtig zijn als je denkt dat je uiteindelijk je waarheid hebt gevonden. We hebben ook eeuwenlang met z’n allen gedacht dat de aarde plat is. Behoefte aan troost ja, die heb ik ook, zo leuk is het leven niet, maar troost kan ik putten uit poëzie, kunst of een mooie film.”
Religie kan iets toevoegen aan een mensenleven?
“Ja, dat doet het zeker voor heel veel mensen, maar het vliedt in Nederland wel uit ons weg. Tegelijkertijd is er nog nooit een tijd geweest waarin het geweldsniveau in ons land zo laag was en de verdeling van goederen zo gelijk. Ongelooflijk. Daar hebben we eeuwen over gedaan en godsdienst heeft daar niet erg bij geholpen. Als er wel van positieve invloed sprake was geweest, had dat toch al in de decennia na Jezus’ leven duidelijk moeten worden? Dan was de maatschappij toch naar zijn ideeën ingericht? Maar dat is niet gebeurd. Het idee van Jezus dat ieder mens een mens is, heeft niet meteen om zich heen gegrepen. Het zijn andere factoren geweest die uiteindelijk hebben geleid tot de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948.“
De figuur van Jezus is wel inspirerend?
“Ik ben niet zo’n drukke bijbellezer, maar hij was zeker een fascinerende figuur. Wat ik alleen zo jammer vind is, dat hij na zijn dood helemaal is weggestopt achter een afschuwelijke laag van gezwets door alle duiders. Een arbeid van eeuwen. Het is moeilijk om Jezus tevoorschijn te graven.”
“Ik heb nog steeds moeite met kruisbeelden, maar ik heb ze wel in huis”
Ja, maar de kern van zijn boodschap is toch wel doorgedrongen: naastenliefde.
“Ja, al vind ik hem nog het mooist als driftkop die het tempelplein vol geldwisselaars schoonveegt.”
Schrijver Gerard Reve die zich overtuigd katholiek noemde, vond hem een zenuwlijder.
“Ja, met een oogje op Johannes. Als jongen vond ik Jezus mooi, maar ik schoot niets op met het beeld van zijn kruisdood. Nu ik een paar kruisbeelden van mijn grootouders in mijn werkkamer heb, heb ik er nog steeds moeite mee. Ik denk hierbij aan het verhaal van Elsschot, ‘Het dwaallicht’, waarin drie wijzen uit het oosten, jongens die van hun schip afkomen, een prostituee zoeken. Hij dwaalt met ze door Antwerpen en ze komen in een café waar een kruisbeeld hangt. Nou, denken die jongens, ze pakken hier de misdaad wel stevig aan. Dan zegt Elsschot: Nee dat is onze God… Ze vinden het onbegrijpelijk.”
Een conferencier beschreef een reactie van Brabanders op het offer van de bloederige kruisdood voor de zonden van de mensen: ‘Ach menneke toch, dat had voor ons allemaal niet gehoeven. Laat ons lekker zondigen.’ Maar die kruisdood bepaalt je wel bij het alomtegenwoordige lijden in de wereld. Dat moet u ook als arts en zelfverklaarde boeddhist aanspreken.
“Het beeld van de kruisdood is voor ons een heel vanzelfsprekend onderdeel geworden van het geloof, maar voor iemand die er voor het eerst naar kijkt, is het heel vreemd. Empirisch boeddhist heb ik mezelf weleens genoemd ja. Je ziet wat er aan de hand is in de wereld en je probeert niet te gillen. De Boeddha is - voor zover ik daar iets vanaf weet - iemand die met een zekere nuchterheid naar het lijden kijkt en dat boven aan de lijst zet over wat er aan de hand is op aarde. Het is hier gewoon niet leuk.”
------------------------
Publicaties van Bert Keizer:
Vroeger waren we onsterfelijk. De troost van filosofie, literatuur en geneeskunde, Lemniscaat, 296 blz., € 19,95.
Reis om de dood – van As tot Ziel, Prometheus, 208 blz., € 19,99
Tumult bij de uitgang, lijden, lachen en denken rond het graf, Lemniscaat, 280 blz., € 19,95
Waar blijft de ziel?’ Lemniscaat, 148 blz., € 14,99
Altijd troosten’ Medisch Contact, 108 blz., € 16,98
Hiermee val ik van mijn geloof af in Bert Keizer als verstandig mens en filosoof. Hij maakt er zich gemakkelijk vanaf door te zeggen dat hij moderne visies op het geloof niet kan volgen. Zo kan hij vasthouden aan een eenmaal ingenomen standpunt. Zijn kennis van moderne visies op het geloof blijkt overigens erg beperkt. Ooit gehoord van A.N.Whitehead en de procestheologie die op zijn filosofie geïnspireerd is?