Enis Odaci: “Mozes en Jezus waren ook ‘moslim’”

“Een beetje studie, een beetje interesse in de vele kleuren van de islam leidt al tot een heel ander beeld, namelijk een nuancering van het beeld dat politici en media ons aanreiken”, zegt Enis Odaci, islamdeskundige, schrijver (‘Spiegelreis’) en spreker, geboren in Antakya, de plaats waar apostel Paulus zijn eerste kerk stichtte. Een gesprek over Jezus in de islam.

Door Cees Veltman

Jezus (Isa in de Koran) wordt in de Koran veel vaker genoemd dan Mohammed, maar het lijkt voor een buitenstaander wel alsof Jezus in de dagelijkse leefwereld van de meeste moslims onzichtbaar is. Klopt dat?

“Mozes komt nóg vaker dan Jezus voor in de Koran en ook hij heeft in het leven van moslims geen dagelijkse rol. Mohammed daarentegen wordt  vereenzelvigd met de Koran. De woorden die moslims lezen als ze de Koran openslaan zijn woorden die door Mohammed uitgesproken zijn. Dat maakt hem tot het centrale punt van de islam. Moslims kijken door de ogen van Mohammed naar de wereld. Waarbij opgemerkt kan worden dat Mohammed in vrijwel al zijn vertellingen met het grootste respect sprak over alle andere profeten die in naam van God mensen hebben proberen te leiden tot het godsbesef. De Koran adviseert gelovigen, niet alleen moslims, om naar hun eigen boek te leven. Dus joden leven naar de Thora, christenen naar het Evangelie en moslims naar de Koran. Elk volk kent zijn eigen taal, zijn eigen profeet, en zijn eigen richtlijnen. Omdat de Koran Mohammed plaatst in een lijn van eerdere profeten, worden moslims geacht kennis en respect te hebben voor de eerdere heilige boeken, de voorgaande profeten, hun openbaringen en de geloofsgemeenschappen van die tijd.”

Zit erachter die geringe aandacht voor Jezus ook niet iets van zorg dat moslims niet te veel op christenen gaan lijken?  

“Verhalen vertellen over Jezus is onderdeel van de islamitische cultuur. Jezus is een bijzonder gerespecteerd figuur. Maar of daarmee christelijke feestdagen, zoals Pasen en Kerst, gevierd moeten worden is een ander onderwerp. Daarin verschillen moslims van mening. De geboorte van Jezus wordt bij alevieten bijvoorbeeld gevierd, bij salafisten weer niet. Dat hangt dus af van de interpretatie van het geloof. Vergelijk het met sommige stromingen binnen het christendom, joodse feestdagen worden ook niet altijd gevierd terwijl het christendom duidelijk in het verlengde ligt van het jodendom. Je kunt kortom van iemand houden zonder dat je zijn gebruiken overneemt.”

Zijn er wel moslims die Jezus graag citeren? En doen ze dat op een andere manier dan vrijzinnige christenen? Wat spreekt hen het meest aan in Jezus?

“In het Midden-Oosten, waar christenen en moslims gewoon naast elkaar leven is er een levendige mondelinge traditie waarin Jezus veelvuldig door moslims wordt geciteerd. De Koran biedt daarvoor talrijke handvatten aan en de interpretatie van die op de Koran gebaseerde verhalen heeft een omvangrijke bibliotheek opgeleverd, die weer heeft geleid tot vele nieuwe verhalen en tradities. De levenswandel van Mohammed is gevuld met talrijke ontmoetingen met de christenen van zijn tijd, dus ook wat betreft de geschiedenis van de islam is Jezus een onderdeel van het denken van moslims. In Nederland is de demografie anders, dus hier zijn we meer aangewezen op kerk- en moskeebezoeken om iets over elkaars tradities te horen. Wanneer we lezen over Mohammeds visie op Jezus valt op dat Jezus’ bescheidenheid, zachte karakter, dienstbaarheid aan zijn volgelingen en soberheid van leven geprezen worden en dat zijn eerste en zijn laatste levensadem in dienst stond van de verering van God. Dat zijn extreem nobele eigenschappen en die gaf Mohammed door aan zijn eigen gevolg.”

Zien zij ook zwakheden van Jezus?

“Nee, in zijn algemeenheid zien moslims de profeten als onfeilbaar. Profeten zijn gezanten van God en het zou niet logisch zijn als die profeten zwakheden zouden kennen, anders zou dat als argument tegen God gebruikt kunnen worden. Je volgt de meest nobele, meest wijze, meest dienstbare mensen en het summum van de schepping is de lijn van profeten.”

Lijken moslims met hun visie op Jezus meer op de visie van de eerste christenen op Jezus? 

“Ja, moslims omarmen vooral de Jezus die naar zijn Schepper wijst en zichzelf als een intermediair ziet tussen het hemelse en het aardse. De gnostische christenen, die later door de georganiseerde kerk werden verdreven, komen in de buurt van hoe de Koran Jezus omschrijft. Niet Jezus’ lichaam is aan het kruis gestorven, maar een ‘verschijning’ van Jezus. Het evangelieverhaal dat Jezus aan het kruis stierf voor de zonden der mensheid, ontbreekt bijvoorbeeld in het Thomasevangelie. Jezus is daarin vooral een wijsheidsleraar die zijn leerlingen herinnert aan de goddelijke afkomst van hun ziel die verlost moet worden. Dat lijkt op de boodschap van Mohammed.”

Sommigen zeggen dat met Mohammed eigenlijk Jezus wordt bedoeld (zoals de Duitse iran-kenner Volker Popp). Interessante visie?

“Zeker een interessante visie. Er zijn mystieke stromingen in de islam die stellen dat ‘Gods essentie’ van de ene naar de andere profeet verhuist om zo de complete openbaring aan de gehele mensheid mogelijk te maken. In dat opzicht is er geen enkel verschil tussen de profeten, alleen de naam en de verschijning verandert, maar de innerlijke ziel van de profeten is dan aan elkaar gelijk. Vergelijk het met de grond onder onze voeten die  één is. Toch kunnen er gewoon aparte bomen op staan, met diepe wortels en vertakkingen. Een mooi beeld van hoe de diverse wijsheidstradities naast elkaar kunnen staan en toch met elkaar verbonden zijn.”

“De islam is een pluriforme religie. Volgens de Koran staat islam voor overgave aan God, die overgave moet zich met hart en ziel manifesteren in je handelen. Zo bezien waren Mozes en Jezus ook ‘moslim’, zonder de actuele etnische en geografische connotatie van de term. Wanneer je uiterlijke rituelen gaat beschouwen, vervalt die gelijkenis natuurlijk, maar joden, christenen en moslims die zich met hart en ziel overgeven aan God, en niet aan de boodschapper op aarde, worden in theologisch-islamitisch opzicht gezien als moslim – mensen die met hun godsbesef een weg bewandelen die zal moeten leiden tot een staat van vrede.  Ze leven in vrede met God, in vrede met het eigen leven en ze stichten vrede tussen de mensen op aarde. Het is niet vreemd dat Jezus voortborduurde op de leer van Mozes en het is ook niet vreemd dat Mohammed voortborduurde op de leer van al zijn voorgangers. Het verschil bij Mohammed is dat de Koran wordt gezien als een letterlijke openbaring door God. Vroeger geloofden christenen dat ook over het Evangelie, maar inmiddels weten we dat de bijbel een boek is dat niet door Jezus is gedicteerd. Ik vind dat een semantische discussie, het zou voor gelovigen niet moeten uitmaken wie de auteur is van een heilig boek. De boeken hebben hun heiligheid bewezen door de enorme impact op het individuele leven van mensen. En op grotere schaal door hun impact op de geschiedenis van de mensheid.”

De enige manier waarop hedendaagse christenen de boodschap van Jezus kunnen volgen is door de laatste boodschapper, Mohammed, te volgen, zeggen sommigen.

“Ja, een bekende stelling. Maar dat is in duidelijke tegenspraak met de Koran zelf, waarin staat dat het geloof in God leidend is, het monotheïsme. En dat elk volk moet leven naar zijn eigen ‘boek’, openbaring of religie van die tijd. Tevens wordt het bestaan van verschillende gemeenschappen en religies in de Koran omschreven als een gunst van God, opdat men van elkaar moet leren door elkaar te leren kennen.”

Ook moslims verwachten de wederkomst van Christus, maar hoe sterk is die verwachting?

“Die verwachting is er, maar kent in de soennitische traditie een minder prominente plek dan in de sjiitische traditie. Moslims verwachten ook een wederkomst van hun ‘eigen’ verlosser, genaamd Mohammed al-Mahdi. Deze Al-Mahdi is een afstammeling van Mohammed (en draagt zijn naam) die pas weer verschijnt als er geen greintje rechtvaardigheid meer bestaat op aarde en als het geloof in God gereduceerd is tot een stukje papier in de boekenkast. Het mooie vind ik wel dat moslims dus de wederkomst verwachten van Jezus én Al-Mahdi. Op zich is dat niet vreemd, want Jezus is het eindpunt van de lijn van Isaak, en al-Mahdi is het eindpunt van de lijn van Ismaël. Dat die twee symbolen ergens in de tijd weer samenkomen is in lijn met de leer dat Abraham de stamvader is van de monotheïstische godsdiensten.”

Hebben christenen te weinig aandacht voor Isa (Jezus) in de Koran? En wat zou meer aandacht voor Isa voor christenen kunnen betekenen?

“In mijn interreligieuze dialoogwerk zie ik christenen regelmatig de Koran lezen waar het Jezus betreft. Dat is goed om elkaars context te kennen, maar het is niet goed om er een waarheidsclaim op te leggen. De dogmatische claims over en weer, of Jezus een profeet was, of twee naturen had, of een van de drie goddelijke personen, is een geloofskwestie. Je gelooft wat je gelooft en de Koran geeft aan dat Jezus vooral in het domein van het profeetschap moet worden gehouden. Als dat een belemmering vormt voor de dialoog tussen moslims en christenen vind ik dat een gemiste kans. Want ik stel de vraag: wat doet het geloof in Jezus met jou? Wat komt er uit je handen? En die vraag kunnen christenen ook aan moslims stellen. Het oordeel over de ware interpretatie over Jezus is aan de Ene, wij hebben slechts elkaar te respecteren. En we hoeven godzijdank ook niet uit te komen op een poldertheologie.”

Wat is jouw eigen visie op Jezus? Is hij ten onrechte vergoddelijkt? Is Jezus en zijn boodschap vredelievender dan Mohammed en diens boodschap?

“Mijn visie op Jezus is de Koranische visie. Ik geloof dat God het object van aanbidding vormt en dat wij mensen Hem niet kunnen omvatten zonder enige leiding. Die leiding is op talrijke manieren tot ons gekomen, via profeten, via heilige boeken, via wonderen, via de schepping zelf, via het leven dat ons gegeven is, en via zoveel andere manieren. Jezus is daar een onderdeel van en Mohammed is daar ook een onderdeel van. Ik zie hen als afspiegelingen van God, maar niet als God zelf. Feitelijk zie ik zeer weinig verschil tussen Jezus’ boodschap en die van Mohammed als je alleen het Evangelie en de Koran er op naslaat. Het zijn de commentaren die hebben gezorgd voor interpretatie en afscheiding. Dat Mohammed in het actuele maatschappelijke discours wordt geassocieerd met geweld laat zien dat zowel christenen als moslims nog veel huiswerk op hun bord hebben liggen. Ieder leefde in zijn tijd, met zijn eigen specifieke uitdagingen én oplossingen. Mohammed en Jezus reduceren tot twee woorden doet onrecht aan hun veelgelaagde leven en visie.”

Welke misverstanden over 'de' islam hinderen jouzelf het meest? 

“Dat de islam een homogene groep mensen zou betreffen, waarvoor geldt dat ze hun bovenkamer hebben uitgeschakeld. Ik heb onlangs een reis gemaakt door christelijk Nederland en een bevriende dominee deed hetzelfde, maar dan door islamitisch Nederland. We hebben er een boek over geschreven. Deze ‘spiegelreis’ leidde bij ons tweeën tot dezelfde conclusie: we gaan nooit meer spreken over ‘het christendom’ of over ‘de islam’. Er zijn zoveel smaken en varianten binnen onze geloofstradities dat we beter kunnen spreken over ‘welke islam’ en ‘welk christendom’ als we individueel vragen krijgen over ons geloof. Het risico van groepsdenken is dat we er vervolgens op die groepen een label gaan plakken en dan heb je al een begin gemaakt van een riskante ‘wij-zij’-opdeling. Dit zie ik bijvoorbeeld gebeuren met de discussie over het ‘boerkaverbod’ en ‘terrorisme’ of ‘de lange arm van Erdogan’. We moeten waken voor groepsdenken en de verschillen blijven zien. Dat is dus niet alleen aan mij als moslim om te laten zien, maar ook aan jou als christen om te willen zien. Een beetje studie, een beetje interesse in de vele kleuren van de islam leidt al tot een heel ander beeld, namelijk een nuancering van het beeld dat politici en media ons aanreiken.”

-------------------------

Enis Odaci en Herman Koetsveld, Spiegelreis, een moslim en een christen op reis door elkaars geloof, Kokboekencentrum, 192 blz., € 19,99.