Econoom en psycholoog Sharda Nandram: “Morgen gaat het toch weer beter”

“We hebben ankers nodig en die kunnen we in onszelf vinden”, zegt Sharda Nandram, hoogleraar Hindoe-spiritualiteit en Samenleving aan de Vrije Universiteit, hoogleraar Business en Spiritualiteit aan de Nyenrode Business Universiteit en adjunct-professor Organisatie en Innovatie aan de Banasthali Universiteit in Jaipur (India), over religie, spiritualiteit en het nieuwe leiderschap van de jonge generatie. “Het is nu tijd om management te doordrenken met spiritualiteit.”

Door Cees Veltman

We hebben wat met elkaar gemeen: we zien het belang van communicatie en het zoeken naar verbinding.

“Ja, communicatie in brede zin dan, want ik ben niet zo extravert. Maar als je lesgeeft, moet je natuurlijk veel vertellen. Ik zoek inderdaad verbinding en naar de spirituele laag daaronder. Als je, zoals ik, van het ene naar het andere land verhuist, of zoals mijn grootouders van India naar Suriname en mijn ouders van Suriname naar hier, dan moet je wel uit zijn op verbinding in het nieuwe land.

In het hindoeïsme is over verbinding veel nagedacht. Ik noem het hindoeïsme geen godsdienst maar een manier van leven, gebaseerd op een manier van kijken naar de wereld waarin gebeurtenissen cyclisch van aard zijn. De naam hindoeïsme is oorspronkelijk geografisch van aard. De naam is door buitenlanders gegeven aan mensen die woonden aan de Sindhu-rivier. Zelf noemen de mensen zich geen hindoe. Ze hadden verschillende tradities en manieren van leven, maar door mensen van buiten werden ze in één hokje geplaatst.

De onderlinge verschillen in India in manier van leven zijn nog steeds groot. De mensen die vanuit India naar de rest van de wereld zijn vertrokken, hebben ook dezelfde benaming gekregen, ook al hebben ze niet dezelfde manier van leven of kijken naar de wereld. Families steken rituelen op hun eigen manier in, omdat ze al van generatie op generatie anders zijn doorgegeven.

Als ik hindoeïsme vanuit het concept wereldbeeld bekijk, vind ik niet een groep mensen die geografisch of religieus gezien bij elkaar past. Dan zie ik wel mensen die vanuit bepaalde spirituele waarden bij elkaar passen omdat ze op een bepaalde manier naar de wereld kijken. Belangrijke spirituele waarden zijn bijvoorbeeld het geloof in reïncarnatie, de aanname dat alles bewustzijn is en dat alles met elkaar is verbonden: mens en natuur. Vanuit deze zienswijze kunnen we een andere samenstelling krijgen van mensen die we hindoes kunnen noemen, verbonden vanuit spirituele waarden en niet vanuit een religieuze autoriteit of uiterlijkheden. Dat vind ik wel mooi omdat ik dan op een spirituele laag verbinding zie met anderen.

“Mensen zijn nieuwsgierige wezens die ruimte willen”

Er zijn geschriften over de spirituele waarden die een verbinding maken met theïstische gedachten. Ook zijn er geschriften die een verbinding maken met atheïstische gedachten. Over allerlei onderwerpen in het leven zijn er geschriften die onze nieuwsgierigheid opwekken. Er zijn richtlijnen voor harmonie en innerlijke vrede. Je wordt in deze ondogmatische geschriften aangezet tot nadenken over je wereldbeeld. Je begrijpt dan beter dat er allerlei verschillende manieren bestaan om tegen het leven aan te kijken. Het gaat om multiple manieren van kijken en multiple bronnen. Je kunt nooit zeggen: dit is het, dit is de waarheid en daar moet je je aan houden.

Dat zou ook niet terecht zijn want vanuit het principe van reïncarnatie heeft iedereen een eigen pad in het leven. We kunnen niet weten waar iemand zich begeeft op zijn pad. We kunnen dus niet eenzelfde lijst met richtlijnen aan iedereen gaan opleggen. Er is ruimte voor flexibiliteit. We noemen het ook wel een open architectuur met veel ruimte voor eigen invulling. De gedachte dat alles in verbinding is, creëert de intrinsieke motivatie bij mensen om zo te handelen dat ze ook nadenken over de gevolgen van handelingen voor zichzelf en voor anderen, voor de korte en voor de lange termijn, inclusief volgende levens.”

Hoe kijkt u in het algemeen aan tegen religie?

“Als religie zich opent naar het hele leven van mensen en omarmt wat zij belangrijk vinden, raakt ze mensen en neemt ze mensen mee. Dan voegt het waarde toe in het hier en nu. Anders niet. Voor mij gaat spiritualiteit voorbij woorden en geschriften en voorbij instituties. Als religie dogmatisch ingericht wordt, gaan mensen weg, want mensen zijn nieuwsgierige wezens die ruimte willen. Ze willen gehoord worden. Het vakgebied van religie is immers mensen verbinden. Het gaat over liefde, het gaat over hoop.

Als het hindoeïstische, cyclische wereldbeeld ook in Nederland aanslaat, zal de connectie tussen mensen groeien. We komen en we gaan. Dat geldt voor alles, de seizoenen, de natuur en voor allerlei verschijnselen. Als we die bril opzetten, kunnen we veel problemen oplossen. Dat geeft wat lucht en hoop. De werkelijkheid ligt niet vast, maar is een cyclisch geheel. Er komen weer betere tijden. Morgen gaat het toch weer beter. Na de avond wordt het weer licht. Dat cyclische beeld geeft ruimte. Ruimte voor ontwikkeling van jezelf, ruimte voor experimenten.”

Dat sluit mooi aan op het denken over circulaire economie.

“Ja, daar hebben we het nu met z’n allen wel over, maar waar is het op gestoeld? Feitelijk denken we in Nederland vaak nog lineair als je kijkt naar onze manier van leven. In die zin kunnen we leren van tradities, zoals de hindoeïstische, die dat circulaire inherent en natuurlijk in hun systeem hebben zitten. We kunnen veel meer kunnen doen dan we denken. Ik heb het nu niet over het gedrag van hindoes, want het zijn gewone mensen, maar over de kern van hun traditie. Ik heb het over herbronnen van de waarde van het cyclisch denken dat nieuwe inzichten kan geven.

Nu gaat het erom wie het voortouw neemt. Zijn het de scholen, de gezinnen, de overheid? We kunnen alles omarmen wat werkt, niet alleen maar vasthouden aan hoe het vroeger was. Nu wordt nog te gemakkelijk het woord transformatie gebruikt als het gaat om de overgang naar een circulaire economie. Sommigen noemen het ‘omdenken’. Daar gaat het inderdaad om. Dat vergt leiderschap van mensen die het omdenken doorleefd hebben en zich kwetsbaar opstellen.”

“Voorheen hadden we Gandhi, King, Mandela. Tegenwoordig worden we aangestuurd door een jonge, creatieve garde van achter de computer”

Zo’n leider was Gandhi.

“Ja, hij was een voorbeeld van dienend leiderschap door te experimenteren. Hij gaf nooit meteen adviezen, maar wilde met een idee eerst zelf experimenteren. Wie zijn nu onze leiders? Voorheen hadden we Gandhi, King, Mandela. Tegenwoordig worden we aangestuurd door een jonge, creatieve garde van achter de computer. Zij pushen nieuwe ontwikkelingen de markt op, zoals cryptocurrency die technologisch gedreven zijn. Ze hebben veel invloed en realiseren in zeer korte tijd schaalvergroting met hun diensten. Mensen zoals Vitalik Buterin en Juan Benet? We weten alleen niet altijd heel transparant wie er precies op de achtergrond, achter deze jonge garde, aan de ‘knoppen draaien’. Het is een nieuw type leiderschap.”

“Spiritualiteit gaat over verbinding met een grotere realiteit”

Wat betekent spiritualiteit voor u?

“Dat je erachter komt hoe je jouw kwaliteiten – voor een groot deel nog onbenut – tot volle bloei kunt laten komen. Het gaat om verbinding, verbinding met de realiteit vanuit je waarneming, met een grotere realiteit die voorbijgaat aan je dagelijkse waarneming, maar die je wel hebt ervaren.

Ik spreek graag over integratieve spiritualiteit en gebruik dan het beeld van de kubus. Vaak zien we maar bepaalde aspecten, één zijde van de werkelijkheid, maar de kubus laat zien dat er meer aspecten zijn. De vlakken van de kubus kunnen we als een samenhangend geheel zien en daar respect voor ontwikkelen. Alles vormt uiteindelijk een harmonisch geheel. Via spirituele technieken, bijvoorbeeld afgeleid uit de yoga-filosofie, kunnen we die harmonie zien en beleven. Dat maakt duidelijk dat er meerdere doelen zijn in ons leven, en dat die onderling verbonden zijn. Dan zien we dat de wereld een samenhangend geheel van mensen, systemen en natuur is. Ik wil voor studenten een brug slaan tussen hun materiële ambitie en spirituele behoeften.”

“Ik denk dat we het in onszelf moeten zoeken”

Technologie maakt ons leven gemakkelijker en toch hebben we geen rust.

“Er wordt steeds meer van ons gevraagd. We hebben veel meer te doen en de dingen moeten sneller worden uitgevoerd. Maar het moet met dezelfde capaciteiten gebeuren, met hetzelfde lijf en dezelfde hersenen. Een machine kun je een grotere motor geven, een computer meer geheugen. Maar de mens zelf? We zijn lichamelijk ietsje langer geworden, maar verder? Toch hebben we iets waardoor we meer capaciteiten kunnen ontwikkelen, waardoor we tot volle bloei kunnen komen. Ik denk dat we het in onszelf moeten zoeken, in de interne wereld. In balans zijn met jezelf is een van de belangrijkste dingen voor iedereen. Iedereen wil die rust hebben. Goed in je vel zitten. Je verbinden met je eigen leefwereld zodat je dicht bij jezelf kunt blijven en bij je omgeving.

We denken vaak minder advies over ons leven nodig te hebben omdat we alles op het internet opzoeken, maar we hebben ook wijsheid nodig, subtiele wijsheid verborgen in traditie en ervaring. Om verstandig te kunnen kiezen uit alle informatie. We kunnen onszelf veranderen, bijvoorbeeld door niet oneindig wensen te vervullen met impulsief koopgedrag. Dan leef je niet zelf, maar word je geleefd.”

“Je moet een dieper anker hebben dat je voortdurend begeleidt. Dan krijg je hoop”

Groeit de aandacht voor spiritualiteit bij ondernemers en uw studenten bij Nyenrode?

“Ja, uit mijn onderzoek onder ondernemers blijkt dat ze er meer over durven praten, al zullen ze de term niet snel gebruiken, uit angst zweverig over te komen. Ze praten over hun innerlijke leefwereld, wat een belangrijk onderdeel is van spiritualiteit. Ze durven gemakkelijker te zeggen: ik mediteer, ik doe aan mindfulness, aan yoga. Het is populair geworden om je innerlijke leven te ontwikkelen. Mensen kunnen het bijna niet meer maken om er helemaal niet mee bezig te zijn. Dan wordt er vreemd tegen je aangekeken.

Over intuïtie kunnen alle ondernemers wel iets vertellen. Sommigen zien intuïtie als een anker als het om besluiten gaat. Ook als het fout gaat met mijn bedrijf, heb ik een anker nodig, zeggen ze dan. Dat anker moeten we creëren in onszelf. Je partner of een andere ondernemer kunnen ankers zijn, maar dat is niet genoeg. Je moet toch een dieper anker hebben dat je voortdurend begeleidt. Dan krijg je hoop. De een labelt het met ‘innerlijk anker’, de ander met God, en weer een ander kan het geen naam geven, maar zegt dat er toch ‘iets’ is dat hem of haar begeleidt.

Het is nu tijd om management te doordrenken met spiritualiteit. We zien een duidelijke toename in aandacht voor spirituele technieken. Het aantal academische publicaties over spiritualiteit in managementland is de afgelopen twintig jaar vervijfvoudigd. Bedrijven bieden hun werknemers meditatietrainingen aan. ”

“We zijn door corona in een transformatie gezogen”

Hoe belangrijk is het gevoel van verbinding?

“Het geeft je vertrouwen en hoop dat het de goede kant opgaat met jezelf en met de wereld. Dat gevoel beïnvloedt je gedrag. Ondernemers zien tegenwoordig hun maatschappelijke verantwoordelijkheid meer dan vroeger en kijken hoe zij milieu- en klimaatdoelen kunnen halen, ook onder invloed van verdragen hierover. Ondernemers zijn heus niet alleen maar op geld uit, zoals vaak wordt gedacht. Ze willen vrij zijn, niet graag voor een baas werken, iets nalaten aan hun kinderen en voor nieuwe generaties. Ze willen het anders doen dan vroeger. Ze worden door idealen gedreven, of zijn vanaf hun jeugd al zo vertrouwd met het ondernemerschap dat ze er graag mee door gaan. Sommigen rollen er gewoon in omdat ze ervoor gevraagd worden. Ondernemers hebben allerlei motieven, maar kenmerkend is wel dat ze uit zijn op innovatie en aan zichzelf werken, en ondanks tegenslagen graag snel weer verder gaan met hun werk.

Vooral in een tijd van crisis kiezen veel mensen ervoor om voor zichzelf te beginnen, een eigen bedrijf te starten. De vele crises van de laatste jaren hebben ruimte gemaakt voor existentiële vragen bij ondernemers en bestuurders. Crisis creëert urgentie en dan kunnen mensen veel meer dan ze denken. Dat heeft het thuiswerken als gevolg van corona wel geleerd. We zijn onszelf niet massaal gaan ziekmelden.”

Is het volgens u mogelijk na de coronapandemie terug te gaan naar hoe het een paar jaar geleden was?

“Nee, we zijn door corona in een transformatie gezogen en die is nog steeds gaande. We kijken anders naar de wereld, met meer openheid voor het onbekende. Dat is hoe spiritualiteit werkt: ruimte geven aan het onbekende, gevoed door wat mensen ten diepste drijft. Als je teruggaat naar diepere lagen in jezelf, kun je een existentiële dimensie aanboren. Hoe meer we dat doen, hoe dichter we bij een oceaan van liefde komen en liefde geeft hoop. Vanuit hoop gaan we nieuwe dingen bedenken en verder kijken dan we gewend waren. Zo verbreden we onze horizon.”

Sharda S. Nandram, Voel je thuis waar je ook bent, Immigratie van Jodhpur naar Paramaribo en vervolgens naar Diemen, 245 blz., € 24,95

Sharda S. Nandram, Margot Esther Borden, Spirituality and Business, exploring possibilities for a new management paradigm, Springer, E-book, 263 blz., € 76,99