De in 1977 in Odessa – toen Sovjet-Unie, nu Oekraïne – geboren en in de Verenigde Staten werkende dichter Ilya Kaminsky schreef een opmerkelijke bundel: Deaf Republic. Deze bundel is in het Nederlands vertaald als Dovenrepubliek door de dichter Alfred Schaffer, die in 2021 voor zijn oeuvre de P.C. Hooft-prijs ontving. Kaminsky's gedicht 'We Lived Happily During the War' (zie video hierboven), ging in februari 2022, bij de Russische inval in Oekraïne, viraal op sociale media. Erik Borgman is zwaar onder de indruk van Kaminsky's poëzie.
Door Erik Borgman
Dovenrepubliek van de Oekraïense dichter Ilya Kaminsky speelt zich af in de fictieve stad Vasenka. De bundel was al af voor de oorlog in Oekraïne uitbrak. Toch weet Kaminsky de oorlog soms op adembenemende wijze op te roepen. Zoals de angst van naasten elkaar kwijt te raken, in een gedicht dat ‘Bombardement om vier uur ’s morgens’ heet:
Ik kan mijn vrouw niet vinden, waar is mijn zwangere vrouw?
Ik, een lichaam, volwassen man, wacht
om te ontploffen als een handgranaat.
Of het gevoel iemand te verraden als je ziet wat vijandige soldaten doen en je niet ingrijpt:
Vasenka ziet hoe wij zien hoe vier soldaten Alfonso Barabinski op de stoep smijten.
Wij, lafaards, laten hen begaan.
Wat we niet zeggen
dragen we mee in onze koffers, jaszakken, onze neusgaten.
Uiteindelijk suggereert Kaminsky dat het zwijgen zelf een vorm is van protest:
Buren staan in de rij om te zien hoe hij op de stoep wordt gesmeten als in een Vaudeville: Ta da.
In zo veel zonlicht –
ieder van ons
is een getuigenbank:
ze pakken Alfonso op
en niemand komt in het geweer. Onze stilte komt in het geweer voor ons.
Doof
Kaminsky werd als kind doof en kreeg pas relatief laat een gehoorapparaat. Maar dat betekende niet dat hij als balling in een stille wereld leefde, onderstreept hij in een interview dat op 29 april 2023 in de weekendbijlage van Trouw verscheen: "Dove mensen zijn niet verbannen naar een stille wereld, zoals horenden wel denken. Doven geloven niet in stilte. Dat is een uitvinding van de hoorders."
Centraal in Dovenrepubliek staat het dove jongetje Petya die wordt gedood door soldaten van het bezettingsleger. Hij had hun bevel niet gehoorzaamd. Hij had het niet gehoord.
Sonya kust zijn voorhoofd – haar schreeuw
een opengereten gat in de lucht die de parkbankjes, portieklichten doet glinsteren.
We zien in Sonya’s open mond
de naaktheid
van een hele natie.
Het schot is het laatst dat in Vasenka wordt gehoord. Iedereen wordt doof: uit protest weigert het stadje de autoriteiten te horen en stoppen de inwoners met praten. Ze communiceren in gebarentaal.
Ik dacht aan Jezus van wie, als Hij voor Pilatus staat en door hem verhoord wordt, gezegd wordt dat Hij hem ‘geen antwoord’ geeft (Johannes 19,9). Jezus stapt uit de taal van aanklacht en verdediging, van macht om te doden en de angst om gedood te worden.
Messiaans
In een van de gedichten in Dovenrepubliek heet het:
Kijk, God –
doven hebben iets te vertellen
wat zelfs zij niet kunnen horen.
Doofheid heeft bij Kaminsky, die van Joodse afkomst is, een messiaanse trek. Doofheid beschermt de weerloosheid van het dagelijks leven:
Ik hoor bij de dove mensen
en ik heb
geen land maar een bad en een baby en een huwelijksbed!
Het filtert de meeslepende geluidsband van oorlog en geweld weg, suggereert een van de personages uit Dovenrepubliek:
Ik ben niet doof
ik zei gewoon tegen de wereld
zet je gestoorde muziek een tijdje uit.
Er wordt vaak gezegd dat je voor contemplatie de stilte moet opzoeken. Dankzij Kaminsky denk ik dat het om veel meer gaat. Contemplatie komt neer op doof worden voor het geluid dat wat gebeurt vanzelfsprekend en onontkoombaar maakt en jou in zich op wil nemen, medeplichtig wil maken.
Pikkend naar verbijstering
Laten we minstens een tijdje stoppen met elkaar te verklaren wat er gebeurt en met elkaar te redetwisten over wat we moeten doen. Laten we weer zien wat er gebeurt en onze stilte in het geweer laten komen voor ons.
U zult me vinden, God,
als een domme duivensnavel
pik ik
in het wilde weg naar verbijstering.
Verbijstering over wat er allemaal gebeurt. Kwaad en goed.
Ilya Kaminsky, Dovenrepubliek, vertaling Alfred Schaffer, Amsterdam: Podium 2023. De uitgave bevat naast de Nederlandse vertalingen van de gedichten ook het Engelse origineel.
Erik Borgman schreef ruim een jaar geleden ook over Ilya Kaminsky op 'Huis van dominicus'. Tekenen in de tijd 139 - 20-26 maart 2022.
Trakteer de redactie op een kopje koffie
