De Paus van Amsterdam, zo typeert biograaf Marc van Dijk in zijn gelijknamige biografie theoloog, dichter, liturgie- en kerkvernieuwer Huub Oosterhuis. Zondag 9 april 2023,  Eerste Paasdag, overleed hij, 89 jaar oud.

Door Theo van de Kerkhof

Als jonge priester en jezuïet maakte Oosterhuis in de jaren zestig naam als tekstdichter. Of hij niet eens wat liedjes kon schrijven ‘iets met bijbel erin’, vraagt zijn meerdere hem. Met het Tweede Vaticaans Concilie  (1962-1965) is de liturgie vernieuwd en in de volkstaal voortaan. Daardoor is er een grote behoefte aan Nederlandstalige liederen ter vervanging van het Latijn, dat tot dan toe gebruikelijk is in de Rooms-Katholiek Kerk.

Celibaatkwestie

Niet alleen de liturgie verandert. Op de vleugels van de tijdgeest verwacht ook vrijwel iedereen (inclusief de Nederlandse bisschoppen) dat het verplichte priestercelibaat zijn langste tijd gehad heeft. Maar rond 1970 sluiten de bisschoppelijke gelederen zich en is de kwestie van de baan. Maar niet zo voor Oosterhuis, dan studentenpastor aan de Amsterdamse studentenekklesia. De celibaatkwestie leidt uiteindelijk tot een breuk tussen Oosterhuis en de ekklesia enerzijds en de officiële rk kerk anderzijds. En Oosterhuis wordt uit de jezuïetenorde gezet. “Der Papst hat geweint”, zegt generaal overste Pedro Arrupe, als hij Oosterhuis in Rome de bons geeft.

De studentenekklesia  kiest voor een ‘vrije opstelling’, buiten het gezag van de bisschoppen om, iets dat navolging krijgt op verschillende plaatsen in het land. Tot in de huidige tijd gaan her en der groepen gelovigen, binnen de Bijbels-katholieke traditie, 'hun eigen weg’ met steevast veel Oosterhuis op het liedrepertoire. (Zie onderzoek naar ekklesia-groepen, 2013).

Verslaving aan kerkelijk gezag

Wat die vrije opstelling betreft, loopt Oosterhuis in 1970 ver voor de troepen uit. Kerkvernieuwers als de Mariënburgvereniging en de Acht Mei Beweging noemden zich loyaal kritisch katholiek. Behoefte aan moederlijke (lees: bisschoppelijke) goedkeuring, het ‘moederkerkcomplex’, noemde Oosterhuis dat: “Ik vind dat ‘wij van de tegenbeweging’ mensen geduldig moeten zien los te maken uit de verslaving aan kerkelijk gezag, die vaak neurotische trekken heeft.”

In de linkse jaren zeventig vindt Oosterhuis zichzelf opnieuw uit. Van kerkvernieuwer ontwikkelt hij zich tot Bijbels-politieke theoloog van radicaal linkse signatuur.  Zijn boek Zien soms even (1972) markeert die ontwikkeling.

Preek

De jaren tachtig zijn voor Oosterhuis een moeilijke tijd. De linkse jaren zijn voorbij. Het door hem opgerichte centrum de Populier gaat op in debatcentrum de Balie. Te weinig geëngageerd, vond hij. “Jullie kiezen niet.” Oosterhuis wordt een man van het verleden.

Een kentering komt eind jaren negentig. Met de roem van zijn kinderen Trijnje en Tjeerd. En in 2002 houdt Oosterhuis een indrukwekkende preek bij het overlijden van goede vriend prins Claus. De bijval en de waardering voor die preek is enorm, alsof Oosterhuis in zijn eentje de licht culturele ontsporing van dat moment (rechtspopulisme) corrigeert. Een ‘geboren koning’, zo typeert hij prins Claus, maar de preek gaat ook over solidariteit. Uit de mond van begenadigd spreker Oosterhuis klinkt dat stoffige jaren-zeventig-woord ineens gloednieuw en actueel.

Liederen

Oosterhuis is back in town. En hij blijft, al is het soms door relletjes. Als hij in een interview de klassieke eucharistie-opvatting typeert als ‘de truc der trucen’ is dat voor de Nederlandse bisschoppen reden zijn liederen te verwijderen uit de officiële lijst van rooms-katholieke kerkliederen.

Bij zijn 85^ste verjaardag eert dochter Trijnje hem met een eenmalig concert in Carré, onder de titel Ken jij mij (naar een album uit 2008). Op het album Mensen Veel Geluk zingt zij de liedjes van haar vader. Zijn fans organiseren eerder al bij zijn 75-ste en 80-ste verjaardag meezingevents. De steppe zal bloeien klinkt het in 2016 in muziekcentrum Eindhoven uit 600 kelen. Het door Oosterhuis verdichtte Bijbelse toekomstvisioen heeft een wat nostalgische klank gekregen. Met het overlijden van deze grote naoorlogse kerk-, liturgie- en theologievernieuwer is, zo’n 60 jaar na het Tweede Vaticaans Concilie, een tijdperk afgesloten.

Lees ook:
recensie: De paus van Amsterdam: prachtige biografie over Huub Oosterhuis
verslag: Progressieve katholieken herdenken iconen van vernieuwing samen met bisschop
recensie: Tweeluik over biografieën Oosterhuis en Van Kilsdonk

De KRO-NCRV zond op Tweede Paasdag een In Memoriam uit gewijd aan Oosterhuis, een compilatie van fragmenten uit diverse uitzendingen van KRO-NCRV waar hij de afgelopen jaren te gast was. Terug te zien via NPO Start.