Het was een flinke confrontatie, deze kerstperiode voor Erik Borgman. Terwijl hij al enige tijd steeds moedelozer raakte vanwege het onvermogen om de grote vragen waar wij voor staan aan de orde te stellen, hoorde hij de kerstverhalen. De ultieme redding is nu juist verbonden met verborgenheid en machteloosheid. Het zette een fundamentele reflectie in gang. 

Door Erik Borgman

Het is een cliché, maar het is inderdaad de essentie van Kerstmis: een weerloos en machteloos kind als redder van de wereld. Wat mij moedeloos maakte, blijkt de essentie van het christelijke antwoord!

Mensen niet aan de knoppen

Het leidde ertoe dat ik probeerde te beginnen met de vragen zoals en waar ze zich concreet voordoen. Dat stemmetje in mijn hoofd, dat tot mijn chagrijn zegt dat het daar toch niet om kan gaan, probeerde ik maar even te negeren. We lezen het ook in de media: klimaatverandering vraagt om ingrijpende en gecoördineerde maatregelen. Het beetje minder vlees eten zet geen zoden aan de dijk en halfslachtig consuminderen zal ons niet redden. Ik vind dat niet alleen een nare boodschap – de wereld gaat naar de knoppen, dat komt mede door jou maar wat je ook doet, het maakt niets uit! – maar er is ook iets fundamenteel mis met die boodschap.

Wat er mis mee is, realiseerde ik mij tijdens het lezen van een boekje van de tegendraadse biologe Lynn Margulis (1938-2011). Het is bijna vijfentwintig jaar oud, maar Margulis zag in 1998 al met grote helderheid wat nog altijd nauwelijks doordringt, namelijk dat de ecologische crisis duidelijk maakt dat wij mensen niet aan de knoppen draaien.

Gaia-theorie

Als dat waar is, is het probleem niet dat klimaattoppen mislukken of, als ze tot afspraken leiden, dat deze afspraken niet worden nagekomen. Het probleem is dat precies de inzet van een politiek op wereldschaal zijn uitgangspunt neemt in hetgeen dat tot de ecologische crisis heeft geleid, namelijk de overtuiging dat wij mensen in staat zijn ontwikkelingen te overzien en te sturen volgens onze plannen. Margulis schrijft:

"Wat mij betreft is de menselijke stap om verantwoordelijkheid te nemen voor de levende Aarde lachwekkend – de retoriek van de machtelozen. De planeet zorgt voor ons, niet wij voor haar. Ons zelfopgeblazen morele gebod om een dolende Aarde te leiden of onze zieke planeet te genezen, getuigt van ons immense vermogen tot zelfbedrog. We moeten ons veeleer tegen onszelf beschermen."

Margulis was een van de mensen achter de zogenoemde Gaia-theorie. Deze komt er voor haar op neer dat de aarde een samenhangend geheel is van mechanismes die aan elkaar de ruimte bieden om te leven.

Symbiose

Voor haar is samenleven hetgeen dat alles bepaalt en doortrekt, ook in de biologische geschiedenis. Het draait dus niet om de individuele inzet om zelf ten koste van anderen te overleven. De biologische term voor samenleven is symbiose. Hierbij is doorgaans geen sprake van opzet: wat voor het ene organisme afval is, is voor het andere voedsel of op een andere manier levensvoorwaarde. Dit impliceert dat er nooit evenwicht is, maar dat het evenwicht steeds verstoord wordt door de gevolgen van het feit dat een organisme leeft. Vervolgens wordt dit, als reactie, door een ander organisme op een tegengestelde manier verstoord. Er is dus geen duurzaamheid, maar er ontstaat steeds opnieuw toekomst, doordat organismen op de steeds veranderende omgeving reageren en deze zo in stand houden.

Dit betekent dat, indien wij iets aan de ecologische crisis willen doen, wij dus geen duurzame situatie moeten proberen te creëren. Het ligt niet in onze macht en voor zoverre het ons wel lukt, werkt het averechts. Immers, de inzet van een duurzame situatie is het inperken van de mogelijkheden van andere organismen om te reageren op de situatie die zij aantreffen en zo hun mogelijkheden om met andere organismen te leven te vergroten. Terwijl deze mogelijkheden tot reageren juist zouden moeten worden uitgebreid.

Geen duurzaamheid, maar vrijheid

Wat wij nu proberen is zoiets als slavernij afschaffen en er tegelijkertijd voor zorgen dat slaven hun slavenarbeid blijven verrichten. Dat is natuurlijk precies wat er ook bij de afschaffing van de slavernij is gebeurd en de reden dat de effecten van de slavernij nog altijd volop de wereldsamenleving tekenen. Als je de slavernij werkelijk wilt afschaffen, moeten alle verhoudingen op de helling zodat er werkelijk vrijheid ontstaat.

Als je de ecologische crisis wilt oplossen geldt hetzelfde. Dat kan alleen van binnenuit. De Franse socioloog en filosoof Bruno Latour neemt van Margulis de gedachte over dat leven symbiose is. Deze symbiose kan alleen maar gestalte krijgen doordat entiteiten hun eigen bestaan in de nabijheid van dat van andere vormgeven. Dit staat in tegenstelling tot een manier van denken die gericht is op een doel. Die reduceert alles tot ofwel een hulpmiddel, ofwel een hindernis om dit doel te bereiken. Ook als het doel ‘duurzaamheid’ is, blijft de manier van denken hetzelfde.

Vele verblijfplaatsen

Het is daartegenover volgens Latour zaak om alles wat bestaat te zien als actief gericht op het vormgeven van het eigen bestaan, in gemeenschap met al het andere dat bestaat. Zo bouwt God de wereld op. Latour geeft in zijn baanbrekende boek Face à Gaïa (in het Nederlands vertaald als: Oog in oog met Gaia) een opmerkelijke uitleg van Jezus uitspraak in het Johannesevangelie dat in huis van zijn Vader vele verblijfplaatsen zijn (Johannes 14,2). Door zijn menswording heeft God in Jezus de hele aarde tot ruimte gemaakt waarin Hij leeft. Alle plaatsen waar niet alleen mensen, maar ook andere entiteiten wonen, zijn voortaan zijn verblijfplaatsen.

In plaats van nu te proberen met een buitenstaandersperspectief de wereld te zien en bij te sturen, moeten wij volgens Latour op dergelijke plaatsen landen en daar, met de entiteiten die er ons gezelschap zijn en waarvan wij gezelschap zijn, ons erop richten de verhoudingen te stimuleren die de eerste Johannesbrief samenvat met: ‘Geliefden, laten wij elkaar liefhebben, want de liefde komt van God. Iedereen die liefheeft is uit God geboren, en kent God […], want God is liefde’ (1 Johannes 4,7-8). Het is onze taak alle schepselen met eerbied te zien en ons er daarom actief op toe te leggen dat zij zich in onderlinge samenwerking kunnen ontwikkelen. Dit is de manier om te bouwen aan het nieuwe Jeruzalem waar God bij de mensen woont.

Gewetensonderzoek

Volgens Latour kan de coronapandemie ons hierbij helpen. In een klein boekje dat vorig jaar ook in het Nederlands verscheen, onder de titel Waar ben ik?, presenteert Latour het leven in lockdown als gedwongen leven in het gezelschap van dingen waartussen wij op een geheel nieuwe manier onze weg moeten vinden.

Al eerder had Latour er in een blog – die hier te vinden is – voor gepleit te breken met het verlangen zo snel mogelijk de routines van voor de pandemie in ere te herstellen. Hij suggereert dat wij juist vertragen en ons tegelijkertijd zes fundamentele en concrete vragen stellen. Ik geef ze tot slot in enigszins verkorte vorm weer:

1. Welke van de nu opgeschorte activiteiten zou je niet willen hervatten?
2. Wat zou dat gemakkelijker, consistenter of juist onmogelijk maken en waarom is dat goed?
3. Wat zou er moeten gebeuren om de mensen die nu leven van deze activiteiten, ander werk te geven?
4. Welke van de opgeschorte activiteiten zou je nu juist wel willen hervatten of door een betere variant willen vervangen?
5. Wat zou dat gemakkelijker, consistenter of juist onmogelijk maken en waarom is dat goed?
6. Wat zou er moeten gebeuren om dat inderdaad mogelijk te maken?

Zij vormen samen een klassiek gewetensonderzoek, gericht op verandering van gedrag. Ze kunnen ons helpen eindelijk te gaan leven zoals het bedoeld is.

Ik ben niet zo van de goede voornemens met Oud en Nieuw. Maar van dit incarnatorische zoeken naar een antwoord op de ecologische crisis wil ik wel werk gaan maken.

Het citaat van Lynn Margulis stamt uit haar Symbiotic Planet: A New Look at Evolution, New York: Basic Books 1998, 115.

Buno Latours Faca a Gaïa is in het Nederland verschenen als Oog in oog met Gaia: Acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime, Amsterdam: Octavo Publications 2017. Het boekje naar aanleiding van de lockdown is Waar ben ik? Lockdownlessen voor aardbewoners, Amsterdam: Octavo Publications 2021.