Afgelopen donderdag, de ochtend na wat ‘de bestorming van het Capitool’ in Washington is gaan heten, bad Erik Borgman tijdens het ochtendgebed spontaan voor de Verenigde Staten "en voor onszelf in de spiegel van de gebeurtenissen daar". Wat hij de avond ervoor zich had zien voltrekken, bracht volgens hem iets aan het licht dat ook in de Nederlandse samenleving zit. Maar wat? En welke reactie vraagt het?

Door Erik Borgman

Pandemie van de onverschilligheid

Wat bij de bestorming van het Capitool aan het licht komt, is tot op zekere hoogte een wereldwijd fenomeen. Paus Franciscus heeft het de pandemie van de onverschilligheid genoemd. Daar is volgens hem, zo herhaalde hij rond kerst en de jaarwisseling enkele keren, net zozeer een medicijn tegen nodig als tegen het coronavirus.

Nu lijkt het niet erg logisch om die ziedende menigte van woensdagmiddag – voor ons Europeanen: woensdagavond –in Washington te zien als onverschillig. Aangemoedigd door hun president waren zij er juist van overtuigd dat hun land, waarvan ze al het gevoel hebben dat het steeds minder hun land was, opnieuw van ze gestolen werd als de uitslag van de verkiezingen van afgelopen november zou worden bekrachtigd. Dat konden ze dus niet laten gebeuren: hoezo onverschilligheid?

Nou, ten eerste natuurlijk onverschillig voor de feiten. Je kunt wel denken dat de verkiezingsnederlaag van jouw held door bedrog tot stand kwam, maar als alle pogingen om dat aan te tonen mislukken, kun je niet blijven zeggen: en toch is het zo! Je houdt dan immers – tweede vorm van onverschilligheid – geen rekening met de regels en wetten die het land en de cultuur uitmaken waarvoor je held zegt op te komen. De ironie is veelvuldig gesignaleerd: hier meenden mensen voor wet en orde op te komen door chaos te veroorzaken, de wetgevers het werk onmogelijk te maken, de rechters, als corrupt en incompetent weg te zetten en de politie als handhavers van de wetten te negeren.

Racisme

Dit wijst op een derde vorm van onverschilligheid. Deze onverschilligheid is zo diep dat zij voor zichzelf vrijwel onzichtbaar is. Ik bedoel de onverschilligheid tegenover iedereen die anders leeft, handelt, spreekt en denkt als jij. Wie authentiek gelooft alleen de verkiezingen verloren te kunnen hebben door bedrog, ziet de meerderheid die anders gestemd heeft klaarblijkelijk niet. Of rekent deze meerderheid niet tot de gemeenschap van degenen die er toe doen.

Dit laatste is de cirkelredenering van elk populisme. Wij zijn het volk en daarom hebben wij het recht eisen te stellen aan degenen die ons vertegenwoordigen – ‘Zij werken voor ons’, schreeuwde een man voor hij het Capitool binnendrong, ‘daarom hebben ze niet het recht de verkiezingen van ons af te nemen’ – en degenen die het daar niet met eens zijn, horen klaarblijkelijk niet tot het echte volk.

Dit leidt tot afkeer van de pers – er was woensdag te zien hoe mensen camera’s in elkaar trapten en journalisten werden voortdurend vijandig bejegend – die het beeld van het ene volk ondergraaft. Het leidt vooral tot haat tegenover alles wat van het eigen zelfbeeld afwijkt. Dat wil zeggen: het leidt tot, versterkt en legitimeert racisme.

Symbolische betekenis

Dit laatste wordt door opmerkelijk velen in de Verenigde Staten inmiddels gesignaleerd. Mede dankzij de Black Lives Matter-beweging. Vertegenwoordigers daarvan antwoorden iedereen die zegt dat wat in de bestorming van het Capitool zichtbaar werd ‘niet is wat wij zijn, als Amerkanen’, dat dit nu net wel is wat Amerika altijd was en is. Geloof ons, zeggen zij, wij hebben er al generatie lang ervaring mee. Als wat zichzelf als de mainstream ziet zijn zin niet krijgt, zet het de feiten gewelddadig naar zijn hand. Als zwarten meer macht krijgen, ervaren witten dat als het stelen van hun land en nemen het terug. Zo ging het in het verleden, zo gaat het nu weer.

Trump appelleerde aan deze traditie toen hij tegen zijn aanhang zei, woensdagochtend: ‘Je kunt je land niet terugnemen met zwakte. Je moet sterk zijn.’ Het leidde er uiteindelijk toe dat de vlag van de Confederatie van Zuidelijke staten die in de Burgeroorlog streden voor het handhaven van de slavernij, het Capitool werd binnengedragen.

Toen de beelden daarvan verschenen, begreep iedereen in de Verenigde Staten de symboliek. Make America great again betekent blijkbaar: Make America white again. De geest van de zwarte Obama werd uitgedreven en het centrum van de natie werd terugveroverd. Op ongekende wijze, want de vlag van de Confederatie had nog niet eerder op het Capitool gewapperd. Nu letterlijk nog steeds niet, maar symbolisch wel.

Woede

De zwarte rooms-katholieke priester en professor voor sociale ethiek aan Fordam University in New York, Brian Massingale, schreef woensdag direct een woedend blog op de website van America, het tijdschrift van de jezuïeten in de Verenigde Staten. Hij concludeerde: ‘Wat wij vandaag gezien hebben is een duidelijke verklaring dat veel witten liever in een witte dictatuur leven dan een multiraciale democratie’ (lees het artikel van Massingale HIER.)

In een gesprek dat Massingale naar aanleiding van zijn blog had met America-hoofdredacteur Matt Malone – dat HIER is terug te lezen en te zien – citeert hij Thomas van Aquino. Volgens Thomas kan woede een zonde worden door zich, ten eerste, op het verkeerde te richten en ten tweede door zich niet in laten intomen en om te slaan in blinde agressie. Beide vormen van zonde waren aan de orde bij de bestorming van het Capitool.

Ten derde echter wordt woede volgens Thomas zondig ‘door verzuim’, dat wil zeggen: als we niet kwaad worden terwijl dat wel zou moeten. Tegenover onrechtvaardigheid kunnen we tekortschieten door een gebrek aan woede, ‘want woede is de passie die de wil tot gerechtigheid beweegt’.

Oorlog en uitsluiting

In dit licht vraag ik mij geregeld af of wij in Nederland wel woedend genoeg zijn. Zien wij wel scherp hoezeer mensen onrecht wordt aangedaan en hoezeer dat ten hemel schreit en Gods woede opwekt. Dat wil zeggen dat het appelleert aan Gods passie voor het goede die deze passie in ons wil wekken.

Als bij ons mensen vervolgd worden voor fraude die ze niet gepleegd hebben, simpelweg op grond van kenmerken die naar algemene overtuiging een dergelijke fraude waarschijnlijk maken, gebeurt dit in naam van de fraudebestrijding. Dat blijven we volhouden als de excessen van een dergelijke aanpak aan het licht komen, zoals bij de zogenoemde toeslagenaffaire. Ook als mensen er financieel door aan de grond zijn geraakt, fysiek en psychisch ziek door zijn geworden en zich in hun eer en goede naam voelen aangetast. Wie spreekt er uit dat er door politici een oorlog is afgekondigd tegen fraude, waarvan deze mensen de collateral damage zijn? Wie legt de verbinding met het vreemdelingen- en vluchtelingenbeleid en de manier waarop dat mensenlevens fnuikt. Dit is wat wij zijn en wat wij doen.

Ontmoedigingsbeleid, of het nu gaat om het overtreden van de regels van de kindertoeslagwet of het vluchten naar Europa met het oog op vrede, veiligheid en een fatsoenlijk inkomen, komt neer op het bang maken van mensen. En dat gebeurt door anderen pijn te doen en te zeggen: Dit is wat je kan overkomen, begrijp je nu dat wij jouw soort hier niet willen?!

Cultuur van zorg

Zien wij wel in dat deze oorlog en deze uitsluiting bezig zijn onze bestuurscentra te veroveren. Zien we in dat wij ons daartegen moeten keren, niet door het vervolgen van uitvoerders die hun boekje te buiten zouden zijn gegaan, of door het iets versoepelen van maatregelen die onbarmhartig bedoeld waren en dan te spreken van barmhartigheid. Nee, door ons te bekeren tot actieve verbondenheid in wat paus Franciscus noemt ‘een cultuur van zorg’.

Alleen een dergelijke cultuur van betrokkenheid, waarbij we elkaar beschouwen als zusters en broeders en van daaruit actief verbindingen leggen met wie uitgedreven worden en onzichtbaar worden, kan volgens de paus vrede bewerken: zie HIER. Ik bid om Gods woede waar deze cultuur ontbreekt. Want Gods woede drukt zich uit in compassie met ons en passie voor gerechtigheid in ons. Geef ons die passie!