Dat het goede voor een samenleving - het algemeen belang - niet één op één samenvalt met de wil van de democratische meerderheid komt tot uiting in het begrip 'bonum commune', dat centraal staat in het katholiek sociaal denken. René Grotenhuis moest daaraan denken toen hij vorige week de uitspraak van de Haagse rechtbank in de zaak tegen Shell vernam. Met deze uitspraak corrigeert de rechter wat de politiek nalaat.
Door René Grotenhuis
In alle jaren dat ik mij met het katholiek sociaal denken bezig houd, heb ik nog steeds geen goede vertaling gevonden voor dat begrip bonum commune. 'Algemeen Welzijn' klinkt me teveel als welzijnsjargon. 'Algemeen goed' klinkt weer zo betekenisloos. Dat is wel eens lastig als je anderen duidelijk wilt maken waar het bij dit principe van het katholiek sociaal denken om gaat.
De associatie met bonum commune kwam bij me boven toen ik vorige week het bericht over de uitspraak van de Haagse rechtbank in de zaak tegen Shell las. Ik werd daar nogal blij van. Wat mij vooral blij maakte was dat het verweer van het oliebedrijf van tafel werd geveegd dat er nog zoveel andere grote spelers verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde en dat alleen maatregelen zinvol zijn die iedereen zou omvatten. De rechter maakte daar korte metten mee door vast te stellen dat de eigen verantwoordelijkheid niet kan worden weggestopt achter de verantwoordelijkheid van ieder ander.
Verontrustend vonnis
De verantwoordelijkheid voor het bonum commune is geen algemene verantwoordelijkheid, maar een individuele. Juist dit argument is van belang omdat het ook geldt voor ieder van ons. Iedereen kent dat gevoel dat het geen zin heeft om de auto te laten staan of het vliegtuig als anderen dat niet ook doen. Je voelt je ‘gekke henkie’ of roomser dan de paus als jij je wel met zulke overwegingen bezighoudt en anderen niet. Je sust je eigen geweten met de gedachte dat jouw bijdrage niets uithaalt als anderen ook niet meedoen. Tenslotte, zo zeggen we dan, gaat het om effectiviteit en die effectiviteit is er alleen als iedereen meedoet. Het is in die zin een verontrustend vonnis. Wat voor Shell geldt, geldt voor ieder bedrijf, maar ook voor iedere burger. De geruststellende gedachte dat ik nog even niets hoef te doen zolang de politiek daar geen wetten of regels voor heeft gemaakt, verliest aan geldigheid.
Het algemeen belang is ook niet alleen iets wat via de politiek moet worden gerealiseerd. De afgelopen tijd hebben rechters steeds vaker ingegrepen in het klimaatbeleid. Dat heeft – ook in deze Shell-zaak – de kritiek opgeleverd dat de rechter op de stoel van de politiek gaat zitten.
Erkennen en benoemen
Het bonum commune organiseert zich in het katholieke denken niet via een top-down proces. Het bonum commune is niet pas dan in beeld als de samenleving als geheel van iets vaststelt dat het voor ons allemaal belangrijk en waardevol is. Het is niet voor niets dat de katholieke traditie een spannende relatie heeft met het begrip democratie: het goede kan nooit afhankelijk zijn van de meerderheid, van vijftig plus één. Het bonum commune is geen statistische of electorale uitkomst. Het gaat erom te herkennen wanneer het aan de orde is, wanneer het zich aandient en het dan benoemen. Dat is wat de rechtbank volgens mij heeft gedaan, erkennen en benoemen wat in dit geval tot het bonum commune behoort.
In deze rechtszaak doet de rechter wat de politiek nalaat. De klimaatakkoorden en stikstofakkoorden van de laatste twee jaar kunnen niet verhullen dat het vooral om afwegingen van belangen en om electorale angst gaat. Er worden veel woorden gewijd aan het gevaar van opwarming en natuurdegradatie, maar met verwijzing naar de economische effecten en het gebrek aan draagvlak worden noodzakelijke stappen uitgesteld.
Ik heb – als juridische leek - de uitspraak van de rechtbank niet helemaal gelezen. Ik vermoed dat in de uitspraak geen verwijzing naar het katholiek sociaal denken is opgenomen. Maar dat het daarover gaat is wat mij betreft zonneklaar. Dat ik nog steeds geen goede vertaling heb, is van ondergeschikt belang.
Beste René,
Ik ben het met je eens dat "dan neemt een ander mijn plaats in" of "ik doe mee, als iedereen meedoet" een smoes is om geen eigen verantwoordelijkheid te nemen.
Met jou ben ik blij dat Shell tot de orde is geroepen. Ik hoop dat spoedig vele anderen volgen.
Tussen haakjes: Erik Borgman vertaalt in 'Leven van wat komt' (pag.96) bonum commune met 'het gemeenschappelijk goede'. Vind je dat niet beter?
Met vriendelijke groet,
Wijbe Fransen o.p.