In het beroemde verhaal Flatland van Edwin Abbott wordt de rust in de tweedimensionale wereld van de Flatlanders ruw verstoord door de inbreuk vanuit een derde dimensie.  Die inbreuk is in het werkelijkheidsverstaan van de Flatlanders volstrekt onbegrijpelijk. Dat soort verhalen roept een twijfel wakker over de vanzelfsprekendheid van onze eigen alledaagse werkelijkheid.

Door Theo van de Kerkhof

Hoe werkelijk of onwerkelijk is de wereld waarin wij leven? Is het denkbaar dat ons begrip van de werkelijkheid beperkt is, vernauwd, of versluierd?

Traditioneel is de vraag naar de werkelijkheid als geheel het domein van de metafysica. Op dat domein heeft de filosoof Herman Berger, emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Tilburg, zich een werkzaam leven lang bewogen. Maar ook na zijn pensioneren blijft hij met regelmaat inhoudsrijke boeken publiceren waarin hij zijn vakgebied steeds weer vanuit een andere invalshoek belicht. In zijn laatste boek uit 2006 verbindt hij de metafysica met de mystiek. Beide willen doorstoten tot de onversluierde werkelijkheid. Aandacht is daarbij de verbindende schakel. De mystiek begint waar de metafysica ophoudt. Je kunt ook zeggen dat de één de praktijk is van de ander en de ander de theorie van de één.

Leven wij in een versluierde werkelijkheid? In het moderne denken zal men liever spreken van een geconstrueerde werkelijkheid. Wij leven in een wereld die zin krijgt door de betekenissen die de mens eraan verleent. Spreken over een wereld buiten de constructie om is betekenisloos. Berger vindt die opvatting te beperkt. Het geconstrueerde veronderstelt het niet-geconstrueerde, een gegéven werkelijkheid. De wereld waarin wij leven is een samenspel, een twee-eenheid, van geven en ontvangen, van aanbod en antwoord. Dat vraagt van onze kant ontvankelijkheid, belangeloze aandacht voor wat zich aandient. Maar onze aandacht is van nature alles behalve belangeloos: zij is geconditioneerd. De oerdrift tot overleven doet ons met angst en agressie in het leven staan. Die basishouding vernauwt onze blik op de werkelijkheid. Kan die blikvernauwing doorbroken worden? Mystiek is het streven naar deconditionering. "Het mystieke traject zal een proces van ontlediging blijken te zijn. (...) Ontlediging wil zeggen dat je bevrijd wordt van het egocentrische perspectief waarin je gevangen zit." Het resultaat is dat de sluier wordt weggenomen. De aanvankelijk egocentrische werkelijkheidsbeleving verandert in een ongeconditioneerd bewustzijn. Angst en agressie maken plaats voor openheid en waarachtige aanwezigheid. Waaraan aanwezig? In eerste instantie aan onszelf, de ander en de werkelijkheid. In tweede instantie aan de onuitsprekelijke grond van ons bestaan.

Voor wie zich - aan het denken voorbij - op het spirituele pad waagt, maar zich zo nu en dan toch afvraagt 'waar ben ik mee bezig?', is het boek van Berger gefundenes Fressen. Het is geen boek om even vluchtig door te bladeren. Iedere stap in het betoog wordt ontwikkeld in dialoog met de geschiedenis van het westerse denken. Enig filosofisch doorzettingsvermogen is gewenst.

Herman Berger, Werkelijkheid, aandacht en mystiek, Damon, 2006, 213 blz., € 17,90.

Deze recensie verscheen eerder in Volzin (2007) en wordt nu herplaatst bij gelegenheid van het overlijden van Herman Berger. Zie ook: De ultieme vraag van Herman Berger (1924-2016).