Allerzielen is geseculariseerd. Het is geen exclusieve zaak meer van de kerk. Herdenken en gedenken is een zaak van en voor alle mensen. We denken dan meestal aan de dierbare naasten die zijn overleden. Maar soms waren die naasten helemaal niet zo 'dierbaar'. Het gedenken roept ook de chaos van iemands leven in herinnering. Er kan heel wat misgaan in een mensenleven. "Je leven heeft sporen van verdriet nagelaten / Je wist niet hoe je liefde kon onderhouden", dicht Marinus van den Berg. Het is goed onze doden te herdenken en we hoeven daarbij niet te romantiseren.

Door Marinus van den Berg

"Hier kunt u uw 1 novemberbloemen bestellen.” Het bord staat op de stoep van een bloemenwinkel in Maaseik. Het is tien dagen voor 1 en 2 november, Allerheiligen en Allerzielen. Het zijn hoogtijdagen voor bloemisten. Je kunt natuurlijk ook zelf een natuurlijk boeket maken met takken en bladeren uit het herfstbos, maar dat is niet iedereen gegeven. Ook voor de kaarsenfabrieken zijn het goede tijden. Een kaarsje opsteken met Allerzielen is steeds wijder verspreid en wordt tegenwoordig door de televisie al enkele weken ervoor onder de aandacht gebracht. Bekende Nederlanders schamen zich niet en steunen dit. Het is al lang geen exclusieve zaak meer van de kerk en van de katholieke gelovigen. Allerzielen is oecumenisch en geseculariseerd. Herdenken en gedenken is van en voor alle mensen.

Herinneringsbijeenkomsten

Onder meer uitvaartondernemingen bewegen zich steeds meer in het gebied – ik durf niet goed te zeggen markt – van het gedenken. Niet alleen begin november maar ook op andere dagen, zondagen soms of avonden, worden er herinneringsbijeenkomsten gehouden. In de vormgeving wordt gezocht naar symbolen, rituelen, muziek en liederen die eerder meer een impliciete dan een expliciete religieuze sfeer ademen. Het valt me op hoeveel mensen er komen van allerlei leeftijden en afkomsten en dat er een sfeer van verbondenheid groeit. Niet zelden wordt er een kerkgebouw of een kapel voor afgehuurd.

Enorme puinhoop

Er wordt veelal vanuit gegaan dat het allemaal dierbaren, dierbare naasten zijn die worden herdacht. Maar soms was een ouder, een partner, een zus of broer je helemaal niet dierbaar. Ik kreeg een vraag van een uitvaartonderneemster. Ze schreef: “Woensdag heb ik een crematie van een man, die door zijn omgeving niet geliefd is. Hij heeft helaas een enorme puinhoop van zijn leven gemaakt. Toch komen twee van zijn drie kinderen naar de crematie. Ik zou graag iets voor willen lezen om ze toch te kunnen troosten of iets mee te kunnen geven. Is er zo’n soort gedicht? Heeft u hierover wel eens een gedicht geschreven?”

Ik had wel eens iets geschreven voor een dochter die een herinnering had aan zeer autoritaire vader en ook eens voor een dochter voor wie de moeder nooit een warme moeder was geweest. De vraag van deze uitvaartleidsters laat zien dat ze haar taak opvat als meer dan alles netjes en geregeld laten verlopen. Ze is ook een ritueel begeleider die geluisterd heeft naar de familie die haar de opdracht hebben gegeven. Ze wil iets persoonlijks toevoegen. Ik ga hier niet in de op de vraag wat een ritueel begeleider – waarvoor een eigen opleiding bestaat – onderscheidt van de uitvaartleider en ook niet op de vraag waarom uitvaartleiders nog al eens kritisch zijn over ritueel begeleiders .

Ik stuurde deze uitvaarleidster de volgende tekst die ik schreef na het lezen van haar email.

“Zonder het levensverhaal te kennen heb ik dit geschreven”, schreef ik erbij.

Zoveel bleef onaf

Je leven heeft sporen van verdriet nagelaten

Je wist niet hoe je liefde kon onderhouden

Liefde was een schaars goed in je leven

Je hebt niet veel liefde ontvangen

Je wist niet hoe het te geven

Je was er onhandig mee

Je wilde het wel anders maar je wist niet hoe

Je wist het huis van je leven niet op te bouwen

Zoveel bleef onaf

Nu zijn we hier toch

Niet komen is zwaar

Komen en hier zijn is ook zwaar

Je leven heeft onze vreugde getemperd

Zo graag hadden we je anders gekend

Zo graag hadden we je anders herinnerd

Toch zijn we hier

Zoals wij het anders hadden gewild

Zo had jij het ook anders gewild

We groeten je en hopen dat wij kunnen

geven wat jij zo moeilijk kon geven

We danken je voor wat er wel goed was

en waar wij ons leven mee op kunnen bouwen.

Onmacht

“Uw woorden waren zeer dienstbaar. Ik heb ze gebruikt en de familie was blij dat er nog zo iets moois van de uitvaart gemaakt is”, schreef de uitvaarleider me een paar dagen later. Bij een uitvaart komen niet altijd ‘dierbaren’ maar wel verwanten, familie en (ex) partners en (ex) vrienden. Soms komt dan de chaos van iemands leven samen. Er kan heel wat onvoltooid leven zijn. Er kan woede zijn en heel wat verwijten, zoals te horen waren van de moeder, de zus, de vader, de dochter van een 50-jarige man met een leven in gevangenissen, onder bruggen en tot slot in een psychiatrisch verpleeghuis. Hij durfde zijn familie niet meer onder ogen te komen. Met hem schreef ik een brief om bij de uitvaart voor te lezen, waarin hij om vergeving vroeg. Zij naasten kwamen en zeiden wat hun op het hart lag. “Maar het blijft je kind”, zei de moeder tot slot. Het was een chaotische maar wel eerlijke uitvaart. De naasten mogen anderen dingen zeggen dan ik. Voor mij was en is de kunst, zoals bij de vraag van de uitvaarleider: hoe benoem ik pijn en gemis zonder een moreel oordeel. Ervaringen heeft me geleerd hoe vaak er onmacht van de ene generatie op de ander is doorgegeven. Er is heel wat onvermogen tot liefde en die pijn kan lang voortduren. Met Allerzielen worden alle mensen herdacht en niet alleen ‘onze dierbaren’. Romantisering kan nieuw leed toevoegen.