De moderne tijd en zeker de coronatijd beïnvloeden gewoontes en rituelen bij begrafenissen. Dat kan positief en helpend zijn, zolang de middelen maar niet de essentie in de weg staan: "Het gaat in de rouw om het hervinden van jezelf in relatie tot de overledene en de mensen met wie je verder leeft."

Door Marinus van den Berg

Wie vertelt dat zijn broer is overleden, krijgt na de woorden van meeleven al snel de vraag: hoeveel mensen konden erbij zijn? Een andere meestal niet gestelde vraag is: wie er niet bij konden zijn. De rouwadvertenties melden over afscheid in besloten kring en over de livestream. Woorden als beperkingen en afstand domineren.

Die livestream-verbinding kan goed en helder zijn en geeft kansen op afstand maar ze is en blijft voor velen surrogaat. Is dat voor iedereen? Of vraagt dat om nuance? Door de corona gedwongen is het aantal mensen bij een afscheid in kerk of aula of bij het graf beperkt. Sommigen zeggen dat intimiteit winst is en propageren de beperking als het toekomstige nieuwe afscheid. Anderen accentueren de kaalheid en er zijn er die extra problemen voor de rouw voorspellen. Niet kunnen zien kan rouwen problematiseren.

Misschien hebben beiden gelijk. Maar dat vraagt wel om enkele kanttekeningen. Zo is er veel aandacht voor het aantal dat op anderhalve meter afstand erbij mag zijn. Maar wie zijn dat? Vrienden blijkt zo’n ondefinieerbaar begrip dat de overheid het heeft over familie, verdeeld in de warme en de koude kant. Dat is controleerbaar. Maar we leven niet alleen in familiekring. Vrienden kunnen belangrijker zijn en daardoor uitgesloten worden. Wat betekent dat voor die vrienden? Worden zij ook bij onderzoeken betrokken?

Bovendien zijn er meer en meer nieuw samengestelde families. Het gesprek gaat veel over wie er wel of niet kunnen en mogen komen, maar weinig over de dagen tussen overlijden en de laatste dag. Dat zijn de dagen van regelen, kaarten schrijven, voorbereiden. Iedere familie heeft zijn eigen tradities, gewoontes en beperkingen en familie is een complex begrip, zoals nieuw samengestelde families laten zien. Toch kan dat samen komen, samen herinneren, de teksten schrijven, de advertentie, de bloemen of niet, het samen huilen en lachen, samen eten en wat drinken, stil zijn en praten van grote invloed zijn op samen rouwen en ook de begrafenismaaltijden kunnen van waarde zijn.

Rouwen is altijd alleen en samen in verschillende gradaties. Nu spelen de moderne middelen zoals livestream, appen, mailen een belangrijke en vaak ook goede en helpende rol, maar ze vervangen niet. Misschien groeit er wel een nieuw denken en doen als het gaat om de uitvaartindustrie met haar leus: alles wat u wilt, kan en doen wij… waaraan niet werd toegevoegd: als u maar betaalt. De rekening blijkt nogal eens een kater op te leveren. “Het is jouw feestje en we drinken op je…” vraagt om bezinning. Ze kan wie diep gemis voelt in de kou zetten.

Ik pleit voor de kunst van het en-en-denken met oog voor variaties en vooral niet normatief. Ook met velen kan er intimiteit zijn. De aandacht voor de aantallen en de afstanden en de moderne middelen kunnen afleiden van andere vragen die raken aan de betekenis en het gemis van de overledene. Het gaat in de rouw om het hervinden van jezelf in relatie tot de overledene en de mensen met wie je verder leeft. Ik schrijf dit tien dagen na de uitvaart van mijn oudste broer (jonger dan ik).

De onderstaande teksten ontstonden in de tijd voor zijn sterven.

Nieuwe rituelen

 

Nu ik je geen hand kan geven

Nu ik je geen hand mag geven

Nu we geen handen mogen schudden

Nu we alleen maar handen mogen wassen

Nu we zelfs handen stuk moeten wassen

 

Nu geef ik je een hand vol licht

Nu denk ik aan al het licht dat jij gaf

Nu denk ik aan al het licht dat je behoedde

Nu denk ik aan al het licht dat je uitstraalde

Nu denk ik aan al ’t licht dat blijft

 

Nu wens ik je licht dat blijft

Licht uit Licht, licht uit liefde

Sterrenhemel

Ik ging naar een wereldwinkel om lichthoudertjes te vinden. Ook licht houdertjes vragen om aandacht. In de wereldwinkel vond ik een zwart stenen lichthoudertje in de vorm van een hand met sterren op de vingers en in de handpalm. Ik dacht aan mijn broer die ik ga groeten. Een ziekenzalving met het zalven van de hand met handschoenen op afstand lijkt me bizar. Met excuses en respect voor wie wel die weg kiezen. Maar deze hand wees me een weg. In de avond stak ik thuis het lichtje al aan en ik meende een sterrenhemel te zien. Kinderen, kleinkinderen groeten in de avond de sterren en noemen namen! Het lichthoudertje stond bij mijn broer op wat hij noemde zijn devotietafel bij een foto van zijn overleden eerste kind (halfjaar oud). Nu brandt het bij hun beider foto op die tafel.