Hoe is het om te leven in een oorlogssituatie, in Sarajevo begin jaren negentig, in de door ISIS belegerde steden in Irak nu? Veel analyses tonen alleen wat er ontbreekt, maar zelfs in oorlogssituatie leiden mensen een eigen leven, onderhouden ze relaties, hechten ze belang aan waarheid, goedheid en schoonheid. Erik Borgman moet denken aan de schat in de akker uit het evangelie van Matteüs. Er is een verborgen leven in God, dat niet onmiddellijk aan de dag treedt, maar in het aan de dag tredende verborgen ligt en om onze aandacht vraagt.

 Door Erik Borgman

Afgelopen week was ik voor een congres in Sarajevo en ontmoette daar onder meer de schrijver Dževad Karahasan. Hij woont nu in Oostenrijk, in de stad Graz, maar Karahasan publiceerde in 1993 een boek over het leven in het belegerde Sarajevo dat door de Arbeiderspers in het Nederlands werd uitgebracht: Sarajevo: Portret van een in zichzelf gekeerde stad. Het is een dun boekje, maar het maakte veel indruk. Het is niet overdreven te zeggen dat het mijn kijk op de wereld veranderde.

Gordijnen

Dat kwam mede door de foto’s van de Nederlandse fotograaf Frank Vellenga van Sarajevo tijdens de oorlog die erin staan. Op enkele daarvan zijn de enorme gordijnen te zien die tussen de flats ingehangen werden om de mensen op straat aan het zicht te onttrekken van de sluipschutters die zich verschansten op de daken van de flats. Wij westerlingen geloven in openheid en transparantie. Vellenga’s foto’s maakten voor mij zichtbaar hoe mensen op cruciale momenten overleven door onzichtbaar te zijn, verborgen te blijven. Het heeft mij een nieuw gevoel gegeven voor Gods verborgenheid.

Nog altijd is voor mij één van de belangrijkste parabels dat éne vers dat alleen in het Matteüsevangelie te vinden is: "Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een schat, in de akker verborgen, die iemand vond en verborg; en van blijdschap daarover gaat hij heen en verkoopt alles wat hij heeft, en koopt die akker" (Matteüs 13,44). De aarde is van God niet om wat aan de dag ligt, maar om wat erin verborgen is. Volgens de apostel Paulus impliceert dit dat degenen die zichzelf aan de komst van Gods koninkrijk toevertrouwen, afscheid nemen van de gebruikelijke leven-in-zichtbaarheid. Zij zijn evenzeer verborgen: "jullie zijn gestorven en jullie leven is met Christus verborgen in God" (Kolossenzen 3,3).

Raadselachtige man

Karahasan bleek een beetje een raadselachtige man. Hij oogde wat afwezig. Zij Engels was niet erg goed en het was mij niet helemaal duidelijk in hoeverre hij het zelfs maar verstond – er was simultaanvertaling op de conferentie, maar in de wandelgangen zijn geen tolken. Karahazan is docent aan de universiteit van Graz, maar ook zijn Duits was opvallend aarzelend. Als er een vraag uit het publiek kwam, beantwoordde hij die niet direct, maar vertelde hij een verhaal. Zo maakte hij duidelijk wat veel van de andere analyses van de situatie in Bosnië-Herzegovina en de rest van de wereld nu juist onzichtbaar maakten: dat wij leven in situaties die wij niet kunnen overzien, niet doorgronden en niet beheersen. Wat er gebeurt is doorgaans niet afhankelijk van wat wij willen dat er gebeurt en het enige mogelijke verzet tegen de zuigkracht van de geschiedenis is dan gelegen in aandacht voor het geheim dat erin verborgen is.

In zijn boek over Sarajavo beschrijft Karahasan een ontmoeting met een Fransman. Deze wil van hem weten hoe het is om te leven in een oorlogssituatie, maar hij kan alleen maar horen wat hij kan plaatsen. Van zijn kant probeert Karahasan te vertellen dat zelfs in de oorlog mensen nog een eigen leven leiden, relaties onderhouden, belang hechten aan waarheid, goedheid en schoonheid. De Fransman wil echter alleen maar weten wat het betekent van alles niet te hebben: geen stromend water, geen elektriciteit, geen zekerheid dat de winkels bevoorraad worden.

Verborgen in God

In het vliegtuig terug naar huis las ik analyses van de situatie in Irak door de opmars van ISIS. Ze waren naar mijn gevoel geschreven door de Fransman die in de vroege jaren negentig van de vorige eeuw Karahasan interviewde zonder werkelijk belangstelling te hebben voor het verhaal dat hij te vertellen had. Wat er werkelijk in Mosoel en in die andere plaatsen plaatsvond, bleef in de artikelen verborgen. Verborgen in God, hoop ik dan maar.