'Door het lijden. Meditaties bij de kruisweg' is een meditatieboekje voor persoonlijke of gezamenlijke voorbereiding op Goede Vrijdag en Pasen. De tekst, geschreven door hoogleraar theologie Erik Borgman, is een lijdensmeditatie die geloof en wereld met elkaar verbindt. Een aanrader.
Door Theo van de Kerkhof
Een kruisweg is een vast gegeven in de katholieke traditie. In veertien scènes (staties) worden de laatste uren van het leven van Jezus van Nazaret belicht. In vrijwel iedere katholieke kerk is een kruisweg te vinden in de vorm van afbeeldingen of reliëfs. De meditaties van Erik Borgman zijn samengebracht in een boekje van 40 pagina’s. Na een inleiding krijgt iedere statie een afbeelding uit de christelijke iconografie, variërend van klassieke schilderkunst tot twintigste-eeuws expressionisme en graffiti. Bij iedere statie biedt de auteur een korte overweging met daarnaast een gebed.
De inleiding verwoordt bondig de christelijke grondovertuiging:
“In Jezus, door christenen beschouwd als Gods icoon (Kolossenzen 1, 15), daalt God af, wordt mens onder de mensen … Vrijwillig deelt Jezus het lot dat ontelbaren wordt opgedrongen als Hij gevangen wordt genomen, wordt bespot en gemarteld, wordt gedood.
Jezus’ leven loopt vast en gaat roemloos ten onder, maar christenen geloven dat dit niet het failliet toont van waarheid en goedheid. Integendeel. Zijn solidariteit zonder reserve is het definitieve begin van de volle doorbraak van waarheid en goedheid.”
Het christelijk geloof geldt als een blijde boodschap, een bron van bemoediging. Niettemin heeft het een bijzonder scherp oog voor de dieptepunten, het lijden in het leven. Juist op die pijnpunten ziet het geloof iets essentieels gebeuren. Waar wij mensen de neiging hebben ons af te wenden van het lijden van onszelf en anderen, juist daar keert God zich niet af, zo houdt het geloof vol. God blijft bij de lijdenden. “Zelfs als zij niets meer hebben, dan hebben zij zijn liefde nog. Zelfs als zij niets meer zijn, woont Hij in dat niets.”
Daarin zit een aanwijzing: “Er zijn, zoals God er is. In alle troosteloosheid, die er niet door verdwijnt of zelfs maar minder wordt, is dit ware troost.”
Mindfulnessoefening
Een kruisweg is bij uitstek de verbeelding van die christelijke aansporing om aan het lijden van jezelf en anderen nabij te blijven, in die zin dat je het met compassie omgeeft in plaats van toe te geven aan de natuurlijke neiging tot wegkijken, ontkennen of per se willen oplossen of wegdrukken terwijl dat niet altijd kan. In eigentijdse, seculiere termen zou je kunnen zeggen dat een kruiswegmeditatie een mindfulnessoefening is waarbij je nauwkeurig kijkt wat er speelt, wat er nu eenmaal is.
Dat nauwkeurig kijken en nabij blijven aan het lijden doet Borgman, in de lijn van de traditie, aan de hand van de lijdensweg van Jezus, die opgedeeld is in veertien episodes: de veroordeling, het opnemen van het kruis, vallen, de ontmoeting van Jezus met zijn moeder Maria, Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen, de ontmoeting met Veronica die zijn gezicht droogt, opnieuw vallen, Jezus troost wenende vrouwen, vallen voor de derde keer, Jezus wordt van zijn kleren beroofd, Jezus wordt aan het kruis genageld, sterft aan het kruis, wordt van het kruis genomen, en in het graf gelegd.
In zijn meditatie verbindt Borgman deze aspecten van Jezus’ lijdensweg steeds met het lijden in onze wereld, die hij religieus benoemt als Gods wereld. Zo schrijft hij bij de eerste statie (veroordeling): “Geslagen is Hij, gemarteld, vernederd. Zo wordt er gedaan met mensen die hen voor de voeten lopen die het voor het zeggen menen te hebben. … ‘Ziehier de mens’, zegt Pilates (Johannes 19,5). Inderdaad: dit zijn wij, dit overkomt ons, dit is onze wereld. En hier is God, zo is God. Onnadrukkelijk als de stilte die steeds wordt overschreeuwd.”
Als theoloog weet Borgman bij iedere scène wel een beschouwelijk woord te vinden. Indrukwekkend is het dat zijn gebeden soms niet meer zijn dan een noodkreet, inderdaad een bede:
“Gij, God
betrokken bij ons
tot in wat ons te veel is,
tot in ons vallen en ons falen:
keer u niet af”
(bij statie 3 Vallen)
En indrukwekkend is ook dat in die gebeden de woorden soms stokken:
“Gij, God…
Wat valt er te zeggen?
Er rest slechts zwijgen.”
(bij de statie 10, 11 en 12 ontkleed, gekruisigd, en gestorven)
Borgmans meditaties geven geen antwoord op de waarom-vragen. Waarom is er lijden, waarom laat God dit toe? Eerder gaat het in deze meditaties om bemoediging, troost en hulp in het omgaan met het lijden van de wereld.
Vijftiende statie
In de moderne kruisweg voegt de kunstenaar tegenwoordig nogal eens een vijftiende statie toe, merkt Borgman op: die van de verrijzenis van Jezus. “Het gaat de God waar Jezus de icoon van is immers niet om pijn en lijden, om ondergang en dood.” Lijdensmeditaties zijn geen misplaatste pogingen lijden en dood te verheerlijken of goed te praten.
Het blijft een moeilijk te verwoorden punt dat christelijk mysterie, geheim van het leven, die kanteling van dood naar leven. “Het ware leven wordt geboren waar de dood definitief de overwinning behaalt lijkt te hebben.” Borgman besluit zijn meditaties als volgt: “Jezus’ lijden gedenken betekent het lijden van de wereld gedenken. Zo hopen wij op de opstanding tot het ware leven, niet alleen van Jezus, maar van alles en allen. In het gedenken van Jezus’ lijden belichamen wij zijn opstanding.”
Erik Borgman, Door het lijden. Meditaties bij de kruisweg, Adveniat, 40 blz., € 12,95.