“Eenzaamheid aanpakken begint bij zelfkennis”

“Probeer wat meer onder de mensen te komen”, krijgt iemand die kampt met eenzaamheid nogal eens te horen. Helaas werkt het zo eenvoudig niet zegt deskundige Jeannette Rijks. Eenzaamheid is een serieus probleem; het is de moeite waard daar iets aan te doen. En gelukkig ís er iets aan te doen. Maar de oplossing ligt niet direct bij je sociale netwerk. De eerste stap is bewustwording en zelfkennis.

Door Theo van de Kerkhof

“Eenzaamheid is een immens probleem”, zegt trainer Jeannette Rijks die zich in het onderwerp specialiseerde. “Rond de veertig procent van de bevolking voelt zich te vaak eenzaam. Voor hen is het meer dan een kwestie van ‘je wel eens eenzaam voelen’, wat iedereen herkent. En voor een kwart van die groep mensen is het een groot probleem. Dan spreken we dus over tien procent van de bevolking, anderhalf miljoen mensen, die ernstig last hebben van eenzaamheid. Dat wil dus zeggen: iedere dag vervelend wakker worden met weer niemand hebben. Tegen vrije dagen en de zondag opzien, want wat moet je dan.”

Eenzaamheid zo definieert Rijks is een signaal van je lichaam dat je gebrek hebt aan verbinding met anderen. “Vergelijk het met honger en dorst. Als je te weinig eet of drinkt, meldt je lichaam zich. Als je daar niet op reageert, word je ziek en op den duur ga je dood. Zo is het ook met eenzaamheid. Je moet zorgen voor verbinding met anderen, anders ga je dood.”

Geen ouderenprobleem

Om meteen maar een misvatting de wereld uit te helpen: eenzaamheid is niet een specifiek ouderen-probleem. Rijks: “Procentueel is het aantal eenzamen onder de ouderen wel het hoogst. En hoe ouder je wordt hoe groter de kans op eenzaamheid. Dat klopt wel. Maar het fenomeen komt onder alle leeftijdsgroepen voor. En in absolute aantallen is de groep niet-ouderen veel groter. Achter iedere eenzame 65-plusser staan 10 mensen uit de rest van de bevolking die zich eenzaam voelen.”

Die constatering vindt Rijks zo belangrijk omdat onderzoek en aanpak van eenzaamheid lange tijd in de hoek van de gerontologie hebben gezeten. “Maar we moeten het probleem dus breder bekijken en niet beschouwen als typisch iets voor ouderen. Daarbij komt: hoe jonger je er iets aan doet, hoe groter de kans op succes.”

En daarmee zijn we bij het goede nieuws: “Aan eenzaamheid is zeker iets te doen”, zegt Rijks, “mits op de juiste manier aangepakt.”

Maatjesprojecten

En in dat laatste zit hem vaak de kneep, want wat blijkt: slechts vijf procent van alle methodieken die zijn ontwikkeld om eenzaamheid te verhelpen of te verzachten blijkt te werken. Sommige methodes werken zelfs averecht. Rijks: “Bijna alle hulp bij eenzaamheid is zinloos; goedbedoelde moeite, maar ineffectief. En ik durf zelfs te zeggen: als het niet helpt, werkt het per definitie averecht. Want iemand die na een hulptraject nog steeds eenzaam is, denkt niet: ‘waardeloze hulpverlener’, maar die denkt: ‘zie je wel, ik ben niet te helpen.’”

“Een voorbeeld? Neem de zogenaamde maatjesprojecten, waarbij een vrijwilliger een tijdlang optrekt met iemand die zich eenzaam voelt. Dat klinkt leuk en gezellig. Maar het resultaat is slechts enige afleiding voor de periode van de duur van het project. Als de vrijwilliger na een half jaar of een jaar uit het zicht verdwijnt, is er niets opgelost en blijft de cliënt eenzamer achter dan voorheen. Logisch eigenlijk, want fundamenteel is er niets veranderd. Je hebt geen inzicht gekregen in je problematiek, geen vaardigheden geleerd die de weg openen naar verbinding met mensen waar je aansluiting bij voelt.”

“Let wel: maatjesprojecten kunnen heel nuttig en goed zijn. Om boodschappen te doen voor mensen die slecht ter been zijn, om gehandicapten bij te staan, om een oogje in het zeil te houden waar dat nodig is. Allemaal prima, maar het is geen oplossing voor eenzaamheid.”

Standaardadvies

Hoe dan wel? Rijks: “Er is veel onbegrip over eenzaamheid. Vaak denkt men dat je eenzaam bent als je alleen woont en weinig bezoek krijgt. Maar dat is het punt niet. Je kunt een teruggetrokken leven leiden en daar geen last van hebben. En je kunt veel mensen om je heen hebben en je bijzonder eenzaam voelen.”

De crux is: “De aanpak van eenzaamheid begint bij jezelf en niet bij de sociale omgeving. Het standaardadvies dat eenzamen krijgen is: ‘Je moet meer onder de mensen komen.’ Of: ‘Ga vrijwilligerswerk doen, dan maak je je nuttig.’ Ook huisartsen, bij wie de problematiek vaak het eerst boven tafel komt, komen vaak niet verder dan dit advies. Helaas, het is natuurlijk goedbedoeld, maar zo neem je het probleem niet serieus. Het is hetzelfde als iemand met anorexia proberen vol te stoppen met eten. Zo werkt het niet.”

Bewustwording

“Het aanknopingspunt ligt steeds bij jezelf. Als er een probleem is in de omgang met anderen, zul je naar jezelf moeten kijken. Het begint met bewustwording en kennis van wie je bent, van je eigen doen en laten, je eigen waarden. Wat vind je leuk, waar ben je goed in, wat deed je als kind al graag. En als je verbinding zoekt met mensen is het handig te zoeken onder mensen bij wie je je thuis voelt en die jou zien zitten. Door zelfkennis leer je beter mikken in plaats van met hagel te schieten op Jan en alleman.”

“De ander kun je niet veranderen. Je kunt wel leren hoe jouw gedrag van invloed is op hoe anderen op jou reageren. Daarom werkt eenzaamheid aanpakken ook het beste in een groep.”

Rijks ontwikkelde een cursusmethode die bestaat uit acht groepsbijeenkomsten van 2,5 uur. Voor wie zelfstandig aan de slag wil schreef zij het werkboek Creatief leven. Daarnaast is het programma gratis online te volgen. “In essentie komt het er op neer dat we de piramide van Gregory Bateson doorlopen (zie illustratie). Om te veranderen kun je aangrijpen op verschillende niveaus in je leven, van je omgeving tot je identiteit. Daartussenin zit je gedrag, je vaardigheden en je overtuigingen.”

Het is belangrijk om hoog genoeg in de piramide te beginnen. Als je iets verandert in de onderste laag kan dat doorwerken naar boven. Stel: je gaat verhuizen, dan kan dat invloed hebben op je gedrag. Maar verandering op een hoger niveau werken altijd door naar lagere niveaus. Veel mensen definiëren zichzelf als eenzaam. ‘Ik ben nu eenmaal zo.’ Het is deel van hun identiteit geworden. Als dat je grondhouding is, kun je nog zoveel bingoavonden bezoeken of uitstapjes arrangeren, het zal je eenzaamheid niet oplossen.”

“Daarom spreek ik ook niet graag van eenzame mensen. Ik heb een hekel aan al het geëtiketteer waar onze samenleving zo goed in is. Je plakt mensen een sticker op waar ze nooit meer van afkomen en waar ze zich ook naar gaan gedragen. Zeker, je moet erkennen dat je een probleem hebt, anders kun je er niets aan doen. Maar je bent je probleem niet, je valt niet samen met je probleem. En op allerlei niveaus in het leven zijn er veranderingen mogelijk.”

Ontzuiling

Heeft eenzaamheid te maken met individualisering? Kwam het vroeger in de verzuilde samenleving minder voor, toen de gezinnen groter waren en je nog als vanzelf ergens bij hoorde? Rijks: “Ik denk dat eenzaamheid van alle tijden is. De gevolgen van ontkerkelijking en ontzuiling zijn niet eenduidig. Je kunt denken aan mensen die zich opgesloten voelden in hun eigen milieu en afkomst en daar niet uitkwamen. Daar kun je je behoorlijk onbegrepen en eenzaam door voelen. Voor die groep was de ontzuiling een bevrijding. Maar voor anderen viel er misschien juist een sociaal vangnet weg. Systematisch onderzoek is er pas sinds veertig jaar. De ontkerkelijking en ontzuiling was toen al volop aan de gang. Opmerkelijk is dat eenzaamheid over het geheel, in die veertig jaar, eerder iets afneemt dan toeneemt, al schommelt het percentage nog steeds op dat hoge niveau van om en nabij de veertig procent.”

“Ik denk dat we in een overgangsfase zitten. Zoals er tegenwoordig veel discussie is over gezond eten en de gezondheidsgoeroes over elkaar heen buitelen, zo staan we ook aan het begin een nieuw inzicht in de eenzaamheidsproblematiek. Wij hebben ons met ons allen tot voor kort te weinig gerealiseerd hoezeer we elkaar nodig hebben. Hoe zeer wij deel zijn van een groter geheel. Het existentialistisch mensbeeld dat stelt dat we er ten diepste alleen voor staan vind ik bizar. De mens is een sociaal wezen.”

Kerstdiner

Kunnen kerkgemeenschappen een bijdrage leveren aan de verlichting van eenzaamheid? Rijks: “Gewoon ‘kom er gezellig bij’, gaat niet werken. Eenzaamheid los je niet op door zomaar mensen samen te brengen. Ik denk niet dat je als kerkgemeenschap mensen op titel van hun eenzaamheid moet aanspreken. Zoals die kerstdiners voor eenzamen een week voor Kerst. Is er iets triester dan dat? Als je zo mensen uitnodigt, denk ik dat er een hele hoop uit zelfrespect wegblijven en ik kan ze geen ongelijk geven. Je moet mensen uitnodigen op wat ze te bieden hebben, wat ze met jouw gemeenschap willen delen. Dan spreek je hen aan op hun kracht en mogelijkheden. Samen bijbellezen bijvoorbeeld en bespreken wat je met die verhalen kunt uitrichten in het leven van alle dag. Dat lijkt me zinvol. Je moet als gemeenschap uitgaan van je corebusiness.”

“En natuurlijk, ook in mijn aanpak komt er een moment dat je iets moet ondernemen: van sportclub tot vrijwilligerswerk. Voor een bepaalde groep mensen kan aansluiting zoeken bij een kerkgemeenschap dan een heel zinvolle optie zijn. In mijn methodiek heb ik geloof of spiritualiteit (het topje van Batesons piramide) bewust buiten beeld gelaten. Maar als dat voor mensen belangrijk is, is daar niks mis mee. Je verbinden met anderen kent veel variaties. Als die ander voor sommigen God is dan is ook dat prima. Eenzaamheid overwinnen is voor een belangrijk deel ook zelfacceptatie. Je moet verbinding zoeken op plaatsen en manieren die bij jou passen Daar komt het in de kern op neer.

Deskundigheidsbevordering

Tegenwoordig begeleidt Rijks niet zelf nog cursussen. Ze leidt coaches en therapeuten op om met haar methodiek te werken. “De hulpvraag en de noodzaak tot deskundigheidsbevordering zijn zo groot dat ik op die manier veel meer mensen kan helpen. Mijn doel is dat over enkele jaren iedere gemeente minstens één hulpverlener heeft die eenzaamheid als specialisme in zijn pakket heeft.”

[box type="shadow"]

Jeanette Rijks (61) is vrijgevestigd eenzaamheidspecialist. Ze studeerde een aantal jaren psychologie. Ze is gehuwd en moeder van drie zoons. Eenzaamheid is voor haar levenslang een item geweest. “Als kind voelde ik mij extreem eenzaam. Ik heb als baby een zware operatie moeten ondergaan. In die tijd kregen baby’s wel een spierverslappend middel, maar men durfde ze niet onder algehele algehele narcose te brengen. Dus zo'n baby maakte alles bewust mee, ook de pijn, zonder te kunnen reageren. Geen wonder dat je dan met weinig vertrouwen in het leven komt te staan. Later als eerstejaarsstudent speelde die eenzaamheid weer erg op. Ik ben er van overtuigd dat studiestaken vaak niet met verkeerde keuzes of gebrek aan capaciteiten te maken heeft als wel met aanpassingsproblemen. Wat mij goed geholpen heeft is EMDR, een wonderlijke therapie gebaseerd op het maken van bepaalde oogbewegingen, die bijzonder effectief is bij traumaverwerking. Eén enkele sessie kan al genezend werken. In 2000 liep ik opnieuw tegen de eenzaamheidsproblematiek aan door de noodkreet van een familielid. Ik heb sindsdien een hele weg afgelegd om mij in het onderwerp te specialiseren en ben het als de opdracht van mijn leven gaan zien.”

Verder informatie: www.eenzaamheid.info . Hier is ook het boek Creatief leven (€ 19,90) te bestellen en informatie over de gratis online cursus te vinden.

NB verwijzingen in deze video betreffen de website www.eenzaamheid.info

[/box]

Verwant onderwerp: Tegen de eenzaamheid: verbindingen aangaan, maar ook verdragen